Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Slachtoffers worden beulen
Jurek Becker verwerpt de persoonlijke wraakactie in zijn roman ‘De Bronsteins Kinder’

Bronsteins kinder door Jurek Becker Uitgever: Suhrkamp, 302 p., Importeur: Nilsson & Lamm, f47,25

Gerda Meijerink

Jurek Becker heeft zich nooit veel aangetrokken van de literaire modes en grillen van het moment. Dwars tegen de ‘dood-van-de-romanstroming’ van '68 in schreef hij in 1970 Jakob der Lügner, een van de aangrijpendste romans van de naoorlogse Duitse literatuur, een roman bovendien die de fantasie tot thema verhief in een tijd die alleen nog aan het zogenaamde authentieke en het gedocumenteerde waarde leek te hechten. Het verhaal van Jakob, die tegen het eind van de oorlog zijn medegettobewoners hoop op leven geeft met verzonnen radioberichten over oprukkende Russische bevrijders, heeft mij destijds zo zeer geboeid dat ik sindsdien met gespannen verwachtingen elk nieuw boek van Jurek Becker tegemoet zag en las. Maar hoewel Der Boxer uit '76, Schlaflose Tage uit '78, de verhalenbundel Nach der ersten Zukunft uit '80 en tenslotte de roman Aller Welt Freund uit '82 allemaal iets te vertellen hadden waarmee ik me niet verveelde, bleef de tweede grote verrassing uit, ook al betitelde een deel van de Duitse kritiek die boeken een voor een als meesterwerken.

Met Beckers laatste roman Bronsteins Kinder is dat opnieuw het geval. Ik las lovende kritieken in Die Zeit en in de FAZ waarin sprake was van een ‘respectabele roman’, van ‘een prachtig boek’, van een auteur die helder en zuiver schrijft als geen ander, van een levendige en beheerste stijl. Bovenal bleken de critici geboeid door het beul-slachtofferprobleem dat in Bronsteins Kinder de centrale rol speelt. Wat is het geval? Een zoon ontdekt dat zijn vader zich het recht neemt om dertig jaar na de oorlog een bewaker uit het concentratiekamp waarin de vader jaren heeft doorgebracht eigenhandig te bestraffen. De vader doet dat samen met een paar vrienden en de bestraffing is allesbehalve zachtzinnig: de slachtoffers van weleer ontwikkelen zich tot regelrechte folteraars en beulen. Deze eigenrichting wordt toegepast in het land dat zich er officieel op voorstaat geen voormalige nazi's binnen zijn grenzen te hebben, de Deutsche Demokratische Republik. Vader Bronstein heeft een bijzondere reden om zijn slachtoffer niet aan justitie over te dragen. Weliswaar is hij ervan overtuigd dat de ex-kampbewaker door de rechter veroordeeld zal worden en zijn straf niet zal ontlopen, maar, legt hij aan zijn zoon uit, dat zal dan gebeuren op grond van verkeerde motieven. Die rechter zal immers een Duitser zijn en Duitsers zijn niet te vertrouwen. Het zijn ‘onwaardige mensen’ die niet over een geweten beschikken of over een humane overtuiging, maar die slechts bevelen kunnen opvolgen. Van wie die bevelen uitgaan speelt voor Duitsers geen rol, de ene keer is dat Hitler, maar het kan ook een ander zijn die zich tot bevelhebber heeft opgewerkt en zichzelf ‘democratisch’ noemt. De vader die zich met deze redenatie probeert te rechtvaardigen is een jood, en ook de zoon is een jood. Maar dit jood-zijn is eerder iets dat hen scheidt dan verbindt omdat de na de oorlog geboren zoon niet in staat is haat te koesteren, zelfs niet tegenover de kampbewaker. Hij beschouwt zichzelf ook niet als een slachtoffer van het nazi-regime en weigert gebruik te maken van de privileges die hem in de DDR officieel vergund zijn.

In zijn verwarring zoekt Hans Bronstein steun en raad bij zijn zuster. Die slijt haar dagen in een gesloten inrichting waar zij verblijft wegens regelmatig voorkomende woedeuitbarstingen tegenover willekeurige vreemden die zij daarbij daadwerkelijk te lijf gaat. Deze agressie is waarschijnlijk het gevolg van het trauma dat zij heeft opgelopen toen zij als kind in de oorlogstijd was ondergedoken bij een harteloos echtpaar dat zich voor de geboden bescherming rijkelijk heeft laten betalen. De zuster is dus wel degelijk een slachtoffer, maar haar haat is opgeslokt door haar incidentele waanzin, voor het overige vindt zij vrede in kleine dagelijkse dingen, in muziek en in de natuur en af en toe schrijft ze in een merkwaardige stijl poëtische brieven aan haar broer. In haar wereld is voor zijn problemen geen plaats, over het handelen van haar vader heeft zij geen mening.

Jurek Becker

Gebrek aan liefde

In een interview naar aanleiding van het verschijnen van deze roman vertelt Jurek Becker over de gedachten die bij het schrijven van Bronsteins Kinder een rol hebben gespeeld. De figuur van zijn vader speelde al eerder een rol in Der Boxer, maar nog steeds heeft Becker de behoefte antwoorden te bedenken op vragen die hij verzuimde aan zijn vader te stellen voor deze stierf. Ook wilde hij een portret schilderen van een slachtoffer inclusief de deformaties en afstotende kenmerken waarmee het slachtoffer behept is. In het optreden van de staat Israël ziet Becker lelijke kanten die daarmee te verklaren zouden zijn. Maar vooral ging het Becker erom met dit boek elke vorm van eigenrichting, de persoonlijke wraakactie te veroordelen. Wie weet immers met zekerheid dat hij, onder andere omstandigheden, niet tot de beulen had gehoord?

Dat zijn ongetwijfeld allemaal belangwekkende gedachten en de probleemstelling hoeft een goede roman niet in de weg te staan. Het ontbreekt Becker ook niet aan stilistisch vermogen of aan compositioneel vernuft om zo'n roman in allerlei opzichten technisch te doen slagen. Wat is het dan dat deze roman opnieuw niet in de schaduw laat staan van Beckers onvolprezen eersteling Jakob der Lügner? Ik denk dat het het gebrek aan liefde is, liefde voor de mensen die het boek bevolken. Jakob der Lügner was daarom zo aangrijpend omdat de pijn en het lijden, de wanhoop en de twijfel en ook de hoop en de menselijkheid in het getto navoelbaar waren door de liefde waarmee een aantal figuren, Jakob voorop, was beschreven. In Bronsteins Kinder is het noch de zoon, noch de vader, noch de zuster of een van de bijfiguren die de betrokkenheid, laat staan de genegenheid van de lezer wekt. Doordat Becker het hele verhaal vanuit het perspectief van de zoon vertelt, kan dat ook niet anders omdat deze Hans juist gekarakteriseerd wordt door het onvermogen zich te hechten. Een jaar nadat hij zijn vader dood heeft aangetroffen naast het bed van de gevangen kampbewaker en hij de man heeft bevrijd, heeft Hans zich losgemaakt van zijn geliefde en ook het huis van haar ouders, die hem in hun gezin hadden opgenomen, verlaten. Hij is alleen en zal het wie weet lang blijven.

Hans Bronstein, op wie het gewicht van de hele vertelling rust, krijgt van Becker te weinig sfeer en psychologie mee om dat gewicht te kunnen dragen. De op het tweede vertelniveau spelende liefdesgeschiedenis blijft zo aan de oppervlakte - met zijn vriendin lijkt hem eigenlijk alleen het heimelijk bedreven liefdesspel te binden - dat het nauwelijks tragisch is als die verhouding ten einde loopt. Ook brengt het samenvallen van Hans Bronstein met de rol van verteller met zich mee dat de jongen te wijs, te verstandig, te oud lijkt om geloofwaardig te zijn. (In het genoemde interview beweert Jurek Becker dat lezers zich in deze vertelconventie schikken, maar ik betwijfel of dat hier opgaat.)

Bronsteins Kinder is een roman die goed in de grondverf is gezet maar waar de glanzende deklaag aan ontbreekt. Dat is geen reden om de auteur Jurek Becker niet te blijven volgen. De vraag is alleen of de Duitse kritiek hem een dienst bewijst met een te toegeeflijk oordeel. Naar de reden voor die omzichtigheid bij de critici kan ik slechts gissen. Wellicht is er spake van bevangenheid tegenover een joodse auteur die zich eerder verzoenend dan beschuldigend opstelt en die eenvoudige tegenstellingen als goed en kwaad, slachtoffer en beul, jood en Duitser tot complexe categorieën maakt. Voor die bevangenheid kun je alleen maar begrip opbrengen. Niet altijd hoeft een esthetische veroordeling een waardering op ethische gronden in de weg te staan.

■