Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
21 februari 1987 - nummer 8

De Napoleon van de refoeseniks
Sjtsjaranski's lange weg naar Jeruzalem, de biografie van Martin Gilbert

Sjtsjaranski Strijder voor vrijheid door Martin Gilbert Vertaling: F.J. Bruning Uitgever: Veen, 399 p., f49,50

Jan Meyers

‘Het spijt me dat ik wat laat ben,’ zei Analtoli Sjtsjaranski tegen zijn vrouw Avital, toen zij hem op het vliegveld van Frankfort begroette. Dit mocht een understatement heten: het weerzien vond elf jaar later plaats dan de bedoeling was. Hiervan had hij er acht en een half in gevangenschap doorgebracht. In die tijd was hij in de ogen van de wereld het symbool geworden van de moeilijke positie van de joden in Rusland.

In 1948, het geboortejaar van Sjtsjaranski, braken voor de joden de ‘zwarte jaren’ aan die duurden tot de dood van Stalin. Weliswaar had de Sovjetunie de staat Israël erkend, maar tegelijkertijd voerde zij propaganda tegen het zionisme dat als een bourgeois produkt van nationalisme, weldra zelfs als fascisme werd afgeschilderd. Na Stalin ontstond er een streven om de Sovjetwetgeving enigszins in overeenstemming te brengen met internationale, juridische normen, wat bleek uit de ondertekening van een aantal internationale conventies. Andrej Amalrik die in tegenstelling tot de Sovjetunie 1984 niet haalde, wijst er in dit verband echter op dat het hele idee van de rechtsstaat praktisch geen wortels had in de Sovjetmaatschappij en ‘het was in flagrante tegenspraak met de officieel verkondigde doctrine van de “klassebenadering” van alle verschijnselen’. Mij dunkt dat het allerbelangrijkste is een rechterlijke macht die de facto onafhankelijk is, zonder welke de wet inderdaad een ding is dat naar alle kanten kan draaien, zoals een Russische zegswijze luidt. In de gegeven omstandigheden was het onvermijdelijk dat de Sovjetautoriteiten moeite hadden met de refoesenik- of Aliya-beweging (de joodse beweging voor emigratie naar Israël). Maar Gilberts boek gaat over het omgekeerde: de moeilijkheden van deze beweging met de autoriteiten.

Avital Sjtsjaranski demonstreert voor de Russische ambassade in Londen voor de vrijlating van haar man

Eind 1966 verklaarde Kosygin dat Russische joden zich bij hun familieleden in Israël mochten voegen. Een halfjaar later wekte of stimuleerde de junioorlog bij velen van hen gevoelens van verbondenheid met Israël. Er ontstond een joods reveil dat zich uitte in cursussen Hebreeuws, discussies, herdenkingsbijeenkomsten op plaatsen waar de nazi's hun massamoorden op joden hadden gepleegd, maar bovenal in het verlangen om ‘op te gaan naar Jeruzalem’ (aliya).

Bureaucratische willekeur

Er kwam heel wat kijken voor een uitreisvisum, onder andere een bewijs van goed gedrag van de werkgever (die in de regel meteen tot ontslag overging), toestemming van de ouders en eventuele ex-echtgenoot(ote), fotokopieën van de overlijdensakten van familieleden. Bureaucratische willekeur vierde hoogtij, een beroepsmogelijkheid was er niet. Soms werd een visum geweigerd, omdat de aanvrager geen afschrift van een niet-bestaand overlijdensbewijs van zijn door de Duitsers omgebrachte grootouders kon overleggen. Een veelvuldig gehanteerd argument voor ‘njet’ was dat men uit hoofde van zijn beroep over geheime kennis zou beschikken, wat bijvoorbeeld iemand overkwam, die werkte bij de schoonmaakdienst van een zwembad.

Het aantal aanvragen steeg, idem het aantal emigranten en refoeseniks (personen die een visum was geweigerd). Gilbert vermeldt alleen hoeveel personen er in de onderscheiden jaren daadwerkelijk mochten gaan, niet hoeveel aanvragen er werden ingediend, zodat zijn cijfers geen uitsluitsel geven over de vraag waar het nu eigenlijk om gaat: hoe soepel of hoe stroef werkte de emigratiemolen? Sjtsjaranski kreeg geen visum, Avital wel. Hij bleef achter, gesterkt door de bij zijn optimistische aard passende Pesach-bede ‘Volgend jaar in Jeruzalem’. Een aantal refoeseniks ging nu actie voeren om alsnog te mogen vertrekken. Gilbert zegt: ‘De joodse repatriëringsbeweging was geen dissidentenbeweging.’ De dissidenten streefden naar waarborg van de mensenrechten in eigen land, de refoeseniks wilden het land alleen maar uit. Maar daarbij beriepen zij zich wel degelijk op de mensenrechten. Dit verklaart ook de samenwerking tussen beide bewegingen, zoals die zich bijvoorbeeld voordeed in de personen van Sjtsjaranski en Sacharov en in de ‘Helsinki-controlegroep’ die zuiver een eenheidsfront was. Hierom bevalt mij de ondertitel van de Nederlandse uitgave beter dan die van de Engelse (‘hero of our time’).

Van 1975 tot 1977 was Sjtsjaranski woordvoerder van de refoeseniks en organisator van hun acties. ‘De Napoleon van de beweging’ werd hij genoemd. Niet, zoals hij met zelfspot veronderstelde, omdat hij evenmin als deze de 1 meter 60 haalde en begon te kalen (er was nog een overeenkomst: Sjtsjaranski was ook zevenentwintig toen hij een historisch leiderschap op zich nam). Hij was een ‘reus, de Goliath (maar David was zijn lichtend voorbeeld) van kracht en vastberadenheid, de man die wist wat er moest gebeuren en het dan ook deed’.

Provocateur

Er gebeurde verbazend veel! Contacten met buitenlanders (journalisten, politici, geleerden) werden gelegd en onderhouden, demonstraties georganiseerd, verbindingen met refoeseniks buiten Moskou onderhouden, gegevens doorgespeeld naar het buitenland (voornamelijk via de gewone post en telefoon) om de wereldopinie te mobiliseren. Als gevolg hiervan nam het Amerikaanse Congres een amendement aan op de Amerikaans-Russische handelsovereenkomst. Sjtsjaranski c.s. schaadde niet alleen het imago van de Sovjetunie, maar ook haar economische belangen. Uit dit alles bleek wel dat er heel wat mogelijk was twintig jaar na Jozef de Verschrikkelijke. Niet dat de KGB het alleen maar bij toekijken liet. De actievoerders hadden voortdurend te maken met schaduwen, huiszoekingen, preventieve hechtenis tijdens buitenlands staatsbezoek, een nachtje ontnuchtering in de cel, afluisteren en afsluiten van de telefoon, een pak slaag zelfs. En er begon een stevige anti-joodse bries door de propaganda te waaien. Amalrik analyseert het als volgt: voortschrijdende bureaucratisering leidt tot ontideologisering, waardoor het regime genoodzaakt wordt om uit te zien naar een nieuwe ideologische basis die wordt gevonden in het Grootrussische nationalisme. Nu zijn niet zozeer meer klassevijanden nodig voor het creëren van de broodnodige zwarte tegenwereld als wel nationale vijanden, de joden bijvoorbeeld.

Na de ondertekening van de akkoorden van

Vervolg op pagina 4