Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

Eigenwijs op het verkeerde moment
De biografie van Anthony Eden: van Mussolini tot de Suez-crisis of, hoe verstandige ideeën in de jaren dertig in de jaren vijftig onverstandig werden

Anthony Eden door Robert Rhodes James Uitgever: Weidenfeld & Nicolson, 665 p., f66,95
Descent to Suez Diaries 1951-1956 door Evelyn Shuckburgh Uitgever: Weidenfeld & Nicolson, f63,25

Hugo Arlman

‘Vanaf middernacht tot aan het ochtendgloren lag ik in mijn bed verteerd door gevoelens van verdriet en angst,’ zo schreef Winston Churchill met de gebruikelijke pathos in zijn dagboek. ‘Er scheen maar één sterke, jonge figuur te zijn die weerstand bood tegen de onrustbarende, lange, slepende, golven van koersloosheid en slapheid, van verkeerde politieke oordelen en krachteloze daden. Nu was hij weg. Ik bleef kijken hoe het daglicht langzaam het raam in kroop en zag voor mijn geestesoog het beeld van de Dood.’

Het was 20 februari 1938. De Conservatieve Engelse regering onder leiding van Neville Chamberlain zou nog ruim twee jaar blijven toegeven aan de Duitse en Italiaanse expansiedrift en de krachtdadige jongeman van wie Churchill zoveel verwachtte, was de die dag afgetreden minister van Buitenlandse Zaken Anthony Eden.

Churchills kijk op Eden was wel eens anders geweest: bij diens aantreden als minister van Buitenlandse Zaken in 1935 had hij nog aan zijn vrouw geschreven dat iedereen nu zou kunnen zien wat voor ‘een lichtgewicht’ die man was. Eden behoorde op zijn beurt ook niet tot de fanclub van Winston Churchill: vanaf de Eerste Wereldoorlog had hij grote bezwaren tegen diens politieke opstelling gehad en persoonlijk lagen ze elkaar niet erg. Beide parlementsleden hadden elkaar echter, met overbrugging van drieëntwintig jaar leeftijdsverschil, gevonden in een gemeenschappelijke opstelling tegenover Chamberlains waan Hitler en Mussolini met fluwelen handschoenen de baas te kunnen. In gezelschap van Leo Amery en Harold Nicolson waren ze op de Conservatieve banken van het Lagerhuis de enigen die Chamberlain niet toejuichten na diens peace for our time'-reis naar München en niet geloofden in diens idee dat ‘ik maar een vinger hoef op te heffen en het gehele gezicht van Europa verandert’.

Robert Anthony Eden had tot 1938 een flitsende carrière gemaakt. Zowel zijn vader als moeder kwamen uit nette, oude Engelse families en Sir William Eden woonde op het landgoed Windlestone in het graafschap Durham. Alleen was Sir William vermoedelijk Anthony's vader niet. Lady Sybil Eden trok in de jaren negentig van de vorige eeuw op met ‘The Souls’, een illuster, aristocratisch en intellectueel-snobistisch gezelschap van lieden uit deftige families, onder wie de latere premier Arthur Balfour, de latere vrouw van premier Asquith en de toekomstige Viceroy van India en minister van Buitenlandse Zaken George Curzon. (‘My name is George Nathaniel Curzon; I am a most superior person’). Een van de andere leden van de groep was George Wyndham, door Sarah Bernhardt beschreven als ‘de mooiste man die ze ooit ontmoet had’, met wie Sybil Eden op zijn minst iets had. De uiterlijke gelijkenis tussen Wyndham en Anthony Eden bleek later zeer groot, Eden zelf koesterde ook niet echt bezwaren tegen het idee dat Wyndham zijn vader zou kunnen zijn. Zijn, elders uiterst discrete, biograaf noteert dan ook dat de bloedverwantschap met Wyndham ‘verre van onmogelijk is’.

Aan Anthony's carrière deed het weinig afbreuk, hij ging keurig naar Eton, studeerde Arabische en Oriëntaalse talen op het al even beschaafde Christ Church College in Oxford, diende bij de Yeoman Rifles in de Eerste Wereldoorlog, trouwde met de dochter van de eigenaar van de Yorkshire Post en werd in 1924 voor de Tories gekozen in het landelijke district Warwick & Leamington. Een zondagskind in de politiek: een prettige verschijning, intelligent en voorzien van zowel kennis van zaken als diplomatieke vaardigheden. Aan de andere kant onrustig, ‘highly-strung’ - ‘Anthony wil altijd wat doen’, noteerde een van zijn latere topambtenaren - en soms lastig voor zijn omgeving door onverwachte woedeaanvallen. Hij viel op in het Lagerhuis, vertegenwoordigde Groot-Brittannië bij de Volkenbond en was, bijvoorbeeld, de initiatiefnemer tot een tijdelijke Vredesmacht van de Volkenbond ter pacificatie van de Saar-crisis in 1934. Op grond van dergelijke kwaliteiten benoemde premier Stanley Baldwin hem in 1935 tot minister van Buitenlandse Zaken.

Chamberlain

Baldwin werd een jaar later echter door Chamberlain opgevolgd en dat veranderde de positie van Eden in het kabinet aanzienlijk. De nieuwe premier ging voornamelijk af op zijn eigen ideeën en de opvattingen van adviseurs die het met hem eens waren en wilde met het departement van Buitenlandse Zaken weinig van doen hebben. Rhodes James schrijft, in een formulering die ook enige geldigheid heeft voor de verhouding tussen premier Thatcher en het Foreign Office ten aanzien van de Falkland-oorlog: ‘Het is een apparaat met veel macht en invloed in het buitenland dat door enkele premiers niet alleen genegeerd werd, maar te vaak ook werd veracht en gewantrouwd.’ Eden werd langzaam terzijde geschoven, niet in het minst omdat hij, zoals gezegd, tot de zeldzame parlementsleden behoorde die wel grote gevaren zagen in de machtspolitiek van Hitler en Mussolini. ‘In Duitsland en Italië werd Eden afgeschilderd als een oorlogshitser, thuis als een lastpak die voortdurend onverteerbare stellingen verkondigde.’ Over een mede door Eden geïnspireerde, geslaagde Engels-Franse marine-actie in 1937 in de Middellandse Zee, waardoor de Italianen ervan werden weerhouden nog langer Engelse koopvaardijschepen te torpederen, schrijft Edens biograaf: ‘Deze triomf werd slechts ontvangen in Rome en op Downing Street.’

De opvolging van Chamberlain door Churchill in mei 1940, nadat Duitsland acht maanden daarvoor Polen was binnengevallen en op dat moment ook Nederland, België en Frankrijk overspoelde, gooide de verhoudingen opnieuw om: Eden werd opgenomen in de regering, eerst als minister van Oorlog - ‘Dat de essentiële fundamenten voor een Engels leger [in december 1940] uit de puinhopen waren opgevist, was Edens grootste dienst die hij zijn land kon bewijzen’ -, vervolgens weer op Buitenlandse Zaken. Hoe belangrijk anderen zijn rol als tweede man achter Churchill zagen wordt geïllustreerd door het ‘bijna-veto’ dat door koning George VI werd uitgesproken toen Churchill Eden nog tijdens de oorlog tot Viceroy van India wilde benoemen.

29 augustus 1939: Winston Churchill en Anthony Eden

Merkwaardig genoeg besteedt Rhodes James relatief weinig aandacht aan Edens werkzaamheden tijdens diezelfde oorlog. Reizen naar Amerika, Canada en Rusland - zijn diplomatieke kwaliteiten werden in Moskou zeer gerespecteerd - veel overleg met het kabinet en met Churchill in het bijzonder, maar de lezer bekruipt het onmiskenbare gevoel dat, tot ergernis van Eden zelf, er bij de grote beslissingen niet meer dan een tweede viool voor hem was weggelegd. Hij speelde een rol bij de afwijzing van het Morgenthau-plan om Duitsland na de oorlog tot boerengemeenschap om te bouwen, had kritiek op Churchills ‘bijna broederlijke gevoelens’ ten opzichte van Stalin, verzette zich tegen de ‘regelingen’ voor Polen op de topconferentie in Teheran getroffen, en ‘had de meest sombere kijk op het gedrag van de Russen op alle punten’, maar hij had op al dergelijke verdragende beslissingen uiteindelijk weinig invloed. Een soort ‘Poulidor’ van de Engelse politiek uit die periode, kortom.

Niettemin was in 1945 Eden de fysieke en psychische uitputting nabij. Labour had de verkiezingen na afloop van de oorlog gewonnen, de benoeming tot eerste secretaris-generaal van de Verenigde Naties was hem door de neus geboord, zijn meest geliefde zoon was in Birma gesneuveld en zijn huwelijk ‘bestond nog slechts in formele termen’, nadat er al ‘vanaf een droefstemmend vroeg stadium in het huwelijk’ sprake was geweest van buitenechtelijke liefdes. Het lot was hem pas enkele jaren later weer gunstig gezind. Eden hertrouwde met een nicht van Churchill en in 1951 kon hij in het tweede kabinet-Churchill zijn oude plaats op Buitenlandse Zaken weer innemen. Hij ging er daarbij, zoals vrijwel iedereen, vanuit dat Churchill, inmiddels zevenenzeventig, het roer binnen enkele maanden zou overgeven, maar ondanks drie beroertes, een gezien zijn leeftijd begrijpelijk gebrek aan werkkracht en toenemende druk van de overige kabinetsleden, duurde het tot april 1955 voordat Churchill plaats wilde maken. Het is gênant te lezen hoe Churchill keer op keer beloofde binnen enkele maanden zijn post te zullen overdragen en elke keer weer een nieuwe smoes had om toch nog even te blijven zitten. Parafraserend: ‘Als de koningin terugkomt van haar reis naar Australië’, ‘Nee, nu is Stalin net dood’, ‘Nee, nu is Eisenhower aan de macht in Amerika’, ‘Ja, ter gelegenheid van mijn tachtigste verjaardag’. Een koningsdrama waartegen de troebelen rond het vertrek van Den Uyl als PvdA-leider verbleken. Het leidde tot een ernstige verkoeling in de verhoudingen tussen beide heren, Eden voelde zich ernstig gefrustreerd en Churchill had het idee ‘uit zijn positie te worden gejaagd’.

Anthony Eden en zijn vrouw Clarissa na zijn afscheid van de politiek

Het wrange vervolg moest echter nog komen. Want ondanks al Edens grote verdiensten als minister van Buitenlandse Zaken, voor, tijdens en na de oorlog - zijn rol bij de opbouw van de NAVO, als informeel ‘leider’ van de Geneefse conferentie over Indo-China en, met de ogen van 1986 minder fraai, als medeverantwoordelijke voor de CIA-coup tegen

[p. 9]

de Iraanse regering van Mossadeq in 1953 ter bescherming van de Amerikaans-Engelse oliebelangen - wordt in de geschiedenis zijn anderhalf jaar durend premierschap - de enige periode dat hij even Eerste Man mocht zijn - vooral verbonden met de Suez-crisis van 1956.

De Eden-familie in 1906 met uiterst rechts Anthony

Het Suezkanaal gold als een Britse zone, zoals het Panamakanaal tot voor enkele jaren door de Verenigde Staten werd beheerst, en was eigendom van de Engelsen en Fransen. Opkomend nationalisme in Egypte, mede aangevoerd door Nasser, leidde in 1954 tot een diplomatieke overeenkomst, waarbij het vertrek van de Britse troepen op een termijn van twintig maanden werd afgesproken, de mogelijkheid tot herstel van het Britse gezag ‘in geval van nood’ werd geschapen, en de Constantinopel Conventie uit 1888, waarbij de vrije scheepvaart door het kanaal werd gegarandeerd, door de Egyptenaren werd bekrachtigd. Nasser werd weliswaar als lastig gezien, maar nog niet als vijand. Dat veranderde toen in februari 1955 de Israëli's raids uitvoerden in de Gazastrook, de Egyptenaren weinig weerstand konden bieden en dat weten aan de inferieure kwaliteit van hun oorlogsuitrusting. Het Westen wilde slechts leveren als dan ook Israël meer wapens zou ontvangen, hetgeen Nasser ertoe bracht zijn toevlucht tot een bereidwillig Oostblok te zoeken, dat eerst nog alleen maar wapens verschafte, maar die in het voorjaar van 1956 liet volgen door Russische en Tsjechische piloten.

Treurnis over de geleidelijke teloorgang van het British Empire en de opkomst van allerlei nationalistische bewegingen begonnen toen samen te vloeien met de vrees voor toenemende Russische invloed in het Midden-Oosten. Eden had zich ‘de lessen uit de jaren dertig’ goed ingeprent en begon Nasser geleidelijk aan te zien als een tweede Mussolini die kost wat kost diende te worden tegengehouden of zelfs ten val te worden gebracht. Een prachtige mogelijkheid in ieder geval nog enige invloed in Egypte te behouden was de gezamenlijke Amerikaans-Engelse financiering van de Aswan High Dam, een groot stuwmeerproject. Maar dat liep in juli 1956 stuk op Amerikaanse weigering tot medewerking en onwil van Eden de dam door een particulier Engels consortium te laten financieren. Het verschafte Nasser de aanleiding Russische steun voor de bouw van de dam te accepteren en op 26 juli tot nationalisatie van het Suezkanaal over te gaan.

Hoewel de Engelse regering besefte dat de Egyptenaren formeel in hun recht stonden, was dit voor Eden de limit. Het kanaal moest terug onder Engels-Frans bewind en Nasser moest verdwijnen, ‘indien nodig met gebruik van geweld’. Edens voornemen het kanaal weer onder Brits gezag te brengen ‘was duidelijk, zoals hij zelf wist, een voorwendsel om de vernietiging van Nasser te bewerkstelligen’, schrijft Rhodes James, ‘maar het was zo duidelijk een voorwendsel dat men zich nog steeds afvraagt waarom hij zelf niet zag dat het als zodanig zou worden gezien’. Wat het kabinet wel doorhad was dal aan de uitvoering nogal wat politieke, militaire en juridische haken en ogen zaten.

Ten eerste waren de Amerikanen weliswaar niet gelukkig met de Egyptische activiteiten, maar hadden bij monde van president Eisenhower de grootst mogelijke bezwaren tegen het gebruik van geweld: ‘Ik heb je mijn persoonlijke overtuiging gegeven ten aanzien van de wijsheid om zelfs maar het gebruik van geweld te overwegen.’ Later gevolgd door: ‘Ik zie echt niet in hoe een positief resultaat kan worden bereikt met gewelddadige middelen.’ De enige die, althans in de strijdlustigheid van zijn taalgebruik, het soms en gedeeltelijk met de Engelsen eens leek te zijn was minister van Buitenlandse Zaken John Foster Dulles, maar, in tegenstelling tot de Engelse gedachten daarover, bepaalde niet hij de buitenlandse politiek, maar deed de president dat.

Mountbatten

Militair gesproken ‘was het plotseling duidelijk dat Groot-Brittannië wel was bewapend om in een nucleair armageddon tegen de Sovjet-Unie te participeren’, zo schreef Edens perssecretaris Clark later, ‘of kleinere guerrilla's de baas te kunnen, maar geen militair apparaat bezat dat geschikt was voor dergelijke noodsituaties’. De beschikbare vloot lag op dagen varen in Malta en naast een wereld van praktische en logistieke problemen was ook niet iedereen in de Engelse strijdkrachten erg gelukkig met de kabinetsvoornemens. First Sea Lord Mountbatten probeerde in ieder geval op alle mogelijke manieren te laten merken dat hij de operatie hoogst onverstandig vond. Rhodes James verwijt Mountbatten, in een papieren gevecht met Mountbattens biograaf Philip Ziegler, dat hij door niet publiekelijk af te treden (wat vanwege zijn connecties met het Koninklijk Huis en zijn voormalig onderkoningschap van India een schok teweeg zou hebben gebracht) Eden een ernstige ‘disservice’ bewees. Mountbattens ontslagbrief werd echter door zijn superieuren, onder wie minister van Defensie Walter Monckton, tegengehouden en zijn loyaliteit ten opzichte van de Britse regering - ‘De Chefs van Staven zullen vanzelfsprekend alles doen wat u wilt’ - lijkt in het kader van gezonde verhoudingen tussen politiek en leger ook meer op zijn plaats. Eden wilde dat ook niet anders: ‘De premier schoot omhoog,’ schreef Mountbatten over een discussie tussen ministers en defensieambtenaren, ‘en zei dat hij geen enkele bemoeienis wilde van de Chefs van Staven met politieke aangelegenheden.’ Ook al is het waar dat Mountbatten als altijd de neiging had zijn eigen rol achteraf fraaier voor te stellen dan hij was. De interne kritiek op Edens beleid, zowel van oppositionele zijde als uit het ambtelijk apparaat, was wijdverbreid maar werd door Eden niet gehoord. ‘Te denken aan alles dat ik heb gedaan om ons uit Suez te krijgen en nu gaan we er weer in,’ schreef Evelyn Shuckburgh, Edens persoonlijk secretaris en hoofd van het Midden-Oostenbureau in de eerste helft van de jaren vijftig, in zijn dagboek.

En dan lag er nog het volkenrechtelijke probleem om een rechtvaardige titel te vinden waaronder Engeland en Frankrijk de kanaalzone konden herbezetten. Begin augustus werd die door minister van Financiën Harold Macmillan al even aangestipt: ‘Het zou helpen wanneer Egypte tegen de kans opliep een oorlog op twee fronten te moeten voeren.’ Ook de Fransen - als altijd minder scrupuleus in hun buitenlands beleid - hadden al aan de mogelijkheid gedacht de Israëli's in de samenspanning te betrekken. Het plan werd met de Israëli's en de Fransen half oktober in het Franse Sèvres in elkaar gezet: Israël zou de oorlog tegen Nasser openen en dat zou een Engels-Franse troepenmacht op grond van het verdrag uit 1954, dat de Engelsen en Fransen het recht gaf in te grijpen in geval van ‘nood’, het alibi geven om tot bezetting van de kanaalzone over te gaan en, als onuitgesproken bedoeling daarachter, Nasser ten val te kunnen brengen. De afspraken werden in het diepste geheim gemaakt, sommige leden van het kabinet wisten van niets, de Amerikanen werd niets verteld en het Foreign Office werd zorgvuldig overal buiten gehouden. De Engelse ambassadeur in Parijs hoorde pas veel later dat zijn premier in het land was geweest. Shuckburgh: ‘Er gebeurde iets waar het departement niet veel van af wist, maar we waren niet voorbereid op wat er ging komen.’

Eind oktober 1956 kon de wereld daarvan getuige zijn. De Israëli's vielen de Sinaï binnen, een week later landden de eerste Engelse en Franse parachutisten nadat beide regeringen de strijdende partijen het noodzakelijke en afgeproken ultimatum hadden gesteld de vijandelijkheden te staken - en Eden aan Eisenhower liet weten bij de Israëli's op terughoudendheid te hebben aangedrongen. De militaire operaties verliepen echter minder voorspoedig dan verwacht en het alibi bleek, althans voor de buitenwacht, inderdaad volstrekt doorzichtig te zijn. Onder grote druk van de oppostie in Engeland zelf, ontstane verdeeldheid binnen het kabinet, razernij bij de Amerikanen en verontwaardiging in de Verenigde Naties - waar de Engelsen en Fransen tot twee keer toe hun veto uitspraken in de Veiligheidraad over resoluties die beoogden een einde aan de oorlog te maken -, besloot Eden op 6 november de acties stop te zetten. Tot woede van de Fransen overigens, die daaruit, althans volgens Rhodes James, voor lange tijd de conclusie trokken hun buitenlands beleid maar zonder Engeland of Amerika te moeten voeren.

De premier zelf was aan het eind van zijn Latijn. Een mislukte en weer opgelapte galblaasoperatie in 1953 had zijn gezondheid geen goed gedaan. Weliswaar was dat volgens Rhodes James geen verklaring voor zijn handelen tijdens de Suez-crisis, maar de heren medici raadden hem sterk aan enige tijd te verdwijnen en de afhandeling van de zaak- - de terugtrekking van de troepen e.d. - over te laten aan zijn collega's in het kabinet. Eden vertrok daarom in november enkele weken naar het huis van Ian Fleming op Jamaica. ‘Is hij bezig langzaam af te treden, heeft hij een zenuwinstorting gehad, is hij gek geworden? De kapitein verlaat het zinkende schip dat hij persoonlijk op de rotsen heeft doen belanden,’ noteerde Shuckburgh als een van de vele critici van Edens ogenschijnlijk onverklaarbare vakantie.

Eigenwijsheid

Het einde kwam snel. Bij zijn terugkeer eind december moest Eden constateren dat zijn schreden naar zijn bankje in het Lagerhuis slechts door één Conservatief parlementslid met de gebruikelijke tekenen van enthousiasme werden begeleid, dat de leden van zijn eigen kabinet zenuwachtig met hun papieren zaten te schuiven en dat de Labour-oppositie lachend toekeek. ‘Eden keek nadrukkelijk naar zijn schoenen. Op dat moment wist je dat het voorbij was.’ Begin januari 1957 volgde Harold Macmillan hem op.

Het was een opvallend politiek sluitstuk - Anthony Eden stierf als Lord Avon in 1977 - voor een man die in de jaren dertig als een van de zeldzame witte raven in de Europese politiek kan worden beschouwd, wiens oordelen over de verhoudingen in Europa van na de oorlog eveneens van enige voorzienigheid blijk gaven en die ook voor de periode daarna als een uitstekend diplomaat en minister van Buitenlandse Zaken kan worden beschouwd, maar die als minister-president een vergelijkbare eigenwijsheid tentoonspreidde als hij ‘zijn premiers’ vaak verweten had. Een politicus ook die een hoge mate van integriteit behield en in ieder geval niet beschuldigd kon worden uitsluitend uit te zijn op eigen roem of de behartiging van persoonlijke belangen - hij had rijk kunnen worden als hij zijn aandelen in de Anglo-Iranian Oil Company bij zijn benoeming tot minister van Buitenlandse Zaken in 1951 niet tot verbazing van Churchill op hun laagste punt had verkocht. Uiteindelijk bleek hij zich op het cruciale moment niet te kunnen losmaken van het idee dat perfecte inzichten uit de jaren dertig automatisch ook tot verstandige gedachten in de jaren vijftig leiden.

Rhodes James heeft een uitstekend leesbare, maar bij tijd en wijle wat saaie biografie over Eden geschreven. Veel leuke anekdotes zal men er niet in vinden, maar dat kan ook aan Eden hebben gelegen. Het probleem bij dergelijke ‘officiële’ biografieën blijft altijd de noodzakelijke afstand tot het onderwerp, de neiging heikele onderwerpen over te slaan of, door weduwen of wezen gedwongen te worden weg te laten. Op die punten vertoont - hoe Rhodes James er zich ook af en toe inhoudelijk tegen afzet - de biografie van Philip Ziegler over Mountbatten uit 1985 grotere kwaliteiten, mede veroorzaakt door de overduidelijke worsteling die Ziegler had om zijn onderwerp sympathiek te blijven vinden. Rhodes James toont voornamelijk bewondering voor zijn onderwerp - hetgeen zich ook uitstrekt tot de Suez-episode - zonder overigens in hagiografie te vervallen. Sir Shuckburghs dagboeken uit de eerste helft van de jaren vijftig verschaffen - juist in combinatie met Rhodes James' biografie - een fascinerende blik achter de schermen van het Foreign Office in die jaren, inclusief de leuke, politiek onbelangrijke details: ‘Lunch met Francois-Poncet [de Franse hoge commissaris voor Duitsland in Berlijn]. Ongeveer dertig man. Fantastische lunch. “Ja, de chef is heel goed als hij niet dronken is. U kan hier beter 's middags dan 's avonds eten. Als u dan een tulband bestelt maakt hij een spons voor u.”’

■