Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 4]

Alexander Poesjkin

Natalja Poesjkin

George-Charles van Heeckeren d'Anthès

Poesjkin en d'Anthès
Vervolg van pagina 1

uit Poesjkins roman in verzen Jevgeni Onjegin. Tatjana was verliefd op Onjegin, een dandy à la d'Anthès. Maar deze Onjegin komt er pas achter wat zijn ware gevoelens voor Tatjana zijn als ze al lang en breed is getrouwd. Te laat. Beleefd wijst ze hem de deur met de woorden:

‘Ik houd van u (wat zou ik het verbergen)
Maar ik behoor een ander toe
En blijf hem eeuwig trouw.’

Ook d'Anthès staat onverschillig tegenover de literatuur, zeker tegenover de Russische, want hij spreekt de taal nauwelijks (hoewel de tsaar hem dringend had geadviseerd Russisch te leren). Voor hem was Poesjkin eerst en vooral een jaloerse echtgenoot en een liberaal bovendien. De omschrijving ‘homme de lettres’ was in zijn ogen een spotnaam.

Van Heeckeren liet geen gras groeien over zijn bedoelingen met d'Anthès. Al in 1834 had hij een reis ondernomen naar de Elzas om kennis te maken met de familie van George. De partijen vielen bij elkaar in de smaak. Begin 1836 schrijft vader d'Anthès: ‘...je renonce de tous mes droits de père sur George d'Anthès...’ en hij staat Van Heeckeren toe ‘...à l'adopter pour votre fils’. Dat laatste bleek formeel niet mogelijk, maar een Koninklijk Besluit van 5 mei 1836 vermeldt, dat George-Charles d'Anthès en zijn nageslacht het recht krijgen de naam Van Heeckeren te dragen. Bovendien wordt George erfgenaam. Hij was nu dus een Van Heeckeren en behoorde daarmee definitief tot de clan van Nesselrode, tot de aartsvijanden van Poesjkin.

De dichter voelde zich steeds meer bedreigd. Hij werd belasterd en bestookt met anonieme brieven. In november 1836 kreeg hij een in het Frans gesteld ‘diploma’ met de volgende tekst: ‘Les Grands-Croix, Commandeurs et Chevaliers du sérénissime Ordre des Cocus, réunis en Grand Chapitre sous la présidence du vénérable Grand Maître de l'Ordre, S.E.D.L. Narychkine, ont nommé à l'unanimité M. Alexandre Pouchkine coadjuteur du Grand Maître de l'Ordre des Cocus et historiographe de l'Ordre. Le secrétaire perpétuel: Cte J. Borch’

De tekst was voor de goede verstaander overduidelijk. De naam Narychkine bijvoorbeeld was niet toevallig opgenomen. Deze man was namelijk getrouwd met Maria Antonovna, een maîtresse van tsaar Aleksander I. De auteur leek hiermee te willen suggereren dat er een soortgelijke verhouding bestond tussen Nicolaas I en Natalja en dat Poesjkin als kamerheer van Nicolaas betaald werd voor door zijn vrouw bewezen diensten. Hij was des duivels. Voor hem stond vast dat Van Heeckeren de auteur was. (Pas in 1927 kon door een handschriftkundige van de Leningradse universiteit worden bewezen dat de brief was geschreven door prins Pjotr Dolgoroekov, een morbide geest uit de kringen rond Nesselrode.)

Poesjkin wilde een duel. Van Heeckeren kon als diplomaat niet duelleren, dus moest zijn adoptiefzoon als naaste verwant de honneurs waarnemen. Ontkennen hielp niet. Een bewijs van onschuld leveren was moeilijk en zonder meer een duel uit de weg gaan zou een afgang betekenen. De paniek sloeg toe bij Van Heeckeren, die vreesde voor zijn zoon en zijn carrière. Met al zijn overredingskracht probeerde hij Poesjkin van diens voornemen af te brengen. Werkelijk geroerd door Van Heeckerens opgezwollen gezicht en betraande ogen stond de dichter twee weken uitstel toe. ‘Le poète était un fameux naïf,’ merkt Henri Troyat droogjes op in zijn volumineuze biografie over Poesjkin. Dat bleek. Van Heeckeren ging campagne voeren en hij had zijn verhaal klaar. George was helemaal niet verliefd op Natalja, maar had juist belangstelling voor haar zus Jekaterina, met wie hij zelfs wilde trouwen. Dat betekende dat Poesjkin zou gaan duelleren met zijn zwager, wat natuurlijk uitgesloten was. D'Anthès wist nog van niets, want hij had elders militaire verplichtingen en hoorde het hele verhaal pas toen hij terugkeerde in Petersburg. Hij was diep verontwaardigd. Verliefd op Jekaterina was hij niet en bang evenmin, ook al stond Poesjkin bekend als een goed duellist.

En Jekaterina? Ze wist niet wat haar overkwam, of misschien ook wel, maar ze vond alles best, want ze was hevig verliefd op d'Anthès en wilde niets liever dan zo veel mogelijk bij hem zijn. Trouwens, dat er nu helemaal niets was tussen die twee wordt door Vladimir Nabokov ontkend in de annonaties bij zijn Onjegin-vertaling. Hij weet te melden dat Jekaterina al in juli 1836 zwanger was geraakt van George. ‘A circumstance carefully camouflaged in the annals of the Van Heeckeren-d'Anthès family’. Hoe het ook zij, het was voor George allemaal geen reden om zijn geflirt met Natalja te staken. Ook niet toen hij Jekaterina uiteindelijk toch een huwelijksaanzoek deed. ‘Which was high time he did,’ aldus Nabokov, ‘since she was now five months with child.’ De overtuigingskracht van de ambassadeur zal zeker ook een steentje hebben bijgedragen aan dit besluit. Zo wist hij als positief punt bij George naar voren te brengen dat hij door met Jekaterina te trouwen in ieder geval een alibi had om voortdurend in de buurt van Natalja te zijn. (Waarmee Jekaterina haar rol als intermediair mocht voortzetten.) Bovendien zag ze er bepaald niet slecht uit. Ze was slank, had fraai gevormde schouders, doordringende ogen, ze was charmant en zou zeker een goede moeder zijn. Maar de officiële versie van het verhaal was nu juist dat Van Heeckeren haar geen goede partij vond, wat gezien de slechte verhouding met Poesjkin begrijpelijk was. Op 22 januari 1837 vond het huwelijk plaats. Het duel leek daarmee definitief van de baan, maar de verhoudingen waren er niet beter op geworden. Metman omschrijft het aldus: ‘Après le mariage les rapports des deux ménages restèrent corrects bien que froids.’ Het kwam erop neer dat Poesjkin geen contact meer wilde met zijn nieuwbakken zwager. Hij wees hem de deur.

Populair

Eind januari ontving Poesjkin een anonieme brief waarin hem meegedeeld werd dat Natalja en George elkaar in het geheim hadden ontmoet. Nu was een duel (zwager of geen zwager) niet meer te vermijden. Er ging een brief naar Van Heeckeren. Binnen twee dagen waren de condities geregeld. Ditmaal geen campagne van Van Heeckeren. Syfilislijder had Poesjkin hem genoemd, pooier. Het was menens. Van Heeckeren zette alles op één kaart. Ondanks alle voorzorgsmaatregelen om het aanstaande duel geheim te houden waren de autoriteiten op de hoogte. Toch was het ook nu de diplomaat Van Heeckeren die het pleit won.

Benckendorff, het hoofd van de derde afdeling, die zich bezighield met de binnenlandse veiligheid, liet zich graag overtuigen dat het duel een uitkomst was voor het bewind. Als Poesjkin gedood werd, was men bevrijd van een gevaarlijke liberaal en zo niet, dan was er alle reden hem te veroordelen. Benckendorff sloeg de bevelen van de tsaar in de wind. Voor Poesjkin was het grootste probleem nog het vinden van een secondant. Want welke Rus zou betrokken willen zijn bij een duel dat de meest geliefde dichter van Rusland het leven kon kosten? Tenslotte was een oude vriend, de Fransman Danzas, bereid die rol op zich te nemen. De weg terug was afgesloten. Op 8 febuari vond het duel met de bekende afloop plaats.

De reacties op zijn dood waren zeer verschillend. Eens te meer bleek hoe populair hij was bij het gewone volk. D'Anthès werd met de dood bedreigd en zelfs de artsen die Poesjkin hadden behandeld waren niet veilig. Ze hadden hun werk immers niet goed gedaan! De Nederlandse ambassade moest voortdurend worden bewaakt. Om demonstraties te voorkomen werd Poesjkin in het geheim begraven.

De hogere kringen toonden veel belangstelling voor het lot van d'Anthès. Zijn verwondingen vielen mee - de kogel had hem getroffen in de rechter bovenarm - maar het medeleven en de waardering waren er niet minder om. Hij had per slot van rekening een lastig heerschap uit de weg geruimd. Dat kon niet verhinderen dat hij voorlopig werd vastgezet in de Peter-en-Pauls-vesting. ‘Het is hier vooral de tiers état die zich druk maakt, als je tenminste die naam kunt geven aan de klasse tussen de adel of de hoge functionarissen en de massa van de bevolking, die helemaal vreemd staat tegenover een gebeurtenis die ze niet kan beoordelen,’ schrijft Van Heeckeren aan zijn minister van Buitenlandse Zaken, Verstolk van Soelen. ‘Het zijn dus,’ gaat hij verder, de hommes de lettres, de artiesten en de lagere ambtenaren, de handelslieden et cetera.’ Hij wil hiermee duidelijk maken, dat de hele affaire niet zoveel om het lijf heeft. ‘De Africaan’ (met een toespeling op Poesjkins afkomst) was dan wel geliefd als dichter, geeft hij toe, maar hij vindt dat de man en zijn talent wel goed uit elkaar gehouden moeten worden. Toch heeft Van Heeckeren het bange vermoeden dat het met zijn politieke carrière in Petersburg is gedaan en hij dient dan ook zijn ontslag in, in de hoop elders in Europa een even belangrijke positie terug te krijgen.

Nicolaas neemt, onder druk van de publieke opinie, strenge maatregelen. Althans richting Van Heeckeren c.s. De familie van Poesjkin wordt goed verzorgd, de schulden van de dichter worden betaald. D'Anthès wordt gedegradeerd tot gewoon soldaat en moet Rusland verlaten. In maart wordt hij op de trein naar Berlijn gezet, Jekaterina vertwijfeld en overbezorgd achterlatend. Van Heeckeren krijgt ondertussen de nodige bittere pillen te slikken. Bij de tsaar lijkt hij alle krediet verspeeld te hebben. Hij krijgt een tabaksdoos met de beeltenis van Nicolaas. In de diplomatieke taal van die tijd wil dat zeggen: vertrekken zonder laatste audiëntie. In afwachting van zijn plaatsvervanger, Gevers, begint hij alvast zijn spullen te verkopen. Zijn woning verandert in een complete winkel, met de ambassadeur zelf als chef.

Direct na aankomst van Gevers vertrekken Van Heeckeren en Jekaterina richting Baden-Baden, waar George zich, uitgegroeid tot een internationale attractie, goed heeft vermaakt. Van daaruit vertrekt het jonge paar naar Soultz, (in de buurt van Mulhouse) om zijn intrek te nemen op het landgoed van de oude d'Anthès. Van Heeckeren, die nog steeds in onzekerheid verkeert over zijn toekomst, reist door naar Den Haag. Daar bereikt hem al spoedig het bericht dat de betrekkingen met de tsaar hersteld zijn en dat Gevers reeds op audiëntie is geweest.

Politieke wendingen

Temidden van haar talrijke nieuwe familieleden brak er voor Jekaterina een gelukkige periode in haar leven aan. Voor George was ze niet langer, zoals in Petersburg, ‘ma légitime’, maar een vrouw van wie hij ging houden. Binnen drie jaar schonk ze hem even zovele dochters. Op 22 september 1843 ging haar grote wens, een zoon voor George, in vervulling. Ze had er zelfs blootsvoets bedevaartstochten voor ondernomen. Maar ze kreeg kraamvrouwenkoorts en stierf, God dankend voor de gelukkige uren tijdens haar huwelijk, op 15 oktober 1843. Zo was George, 31 jaar oud, weduwnaar en vader van vier kinderen. De kinderen werden toevertrouwd aan de liefdevolle zorgen van zijn zusters. Hun vader zou nooit hertrouwen. D' Anthès ging in de politiek, waartoe hem blijkbaar geen hindernissen meer in de weg werden gelegd. Hij bleek zich soepel aan te kunnen passen aan de politieke wendingen van zijn tijd. In 1845 begonnen onder Louis-Philippe (!), was hij na de revolutie van 1848 eerst een fervent tegenstander van Louis-Napoleon, maar in 1850 koos hij de zijde van deze latere keizer Napoleon III en werd een belangrijk adviseur op het terrein van de buitenlandse zaken. Zijn relaties kwamen hem daarbij goed van pas. Een oom, de graaf van Hatzfeld, was vertegenwoordiger van Pruisen in Parijs. En wie treffen we aan in Wenen als ‘doyen du corps diplomatique? Jacob Derk Borchard Anne van Heeckeren, sinds 1842 Nederlands ambassadeur ter plaatse.

Op een geheime missie naar Berlijn ontmoet de kersverse diplomaat d' Anthès Nicolaas I, die op bezoek is bij zijn zwager. De tsaar informeert belangstellend naar het wel en wee van de Fransman die hij vijftien jaar tevoren over de grens heeft laten zetten. (Dat hij ondertussen zelf een korte liaison had gehad met Natalja zal hij wel niet hebben verteld.) Hij deelt mee alle sympathie te hebben voor Napoleon III.

Teruggekomen in Parijs plukt d'Anthès de vruchten van zijn missie. Met zijn 40 jaar wordt hij de jongste senator van Frankrijk, voor een salaris van 30.000 frank per jaar. Hij toont zich, geheel in de geest van zijn keizer, een krachtig promotor van handel en industrie. Zo zorgde hij voor spoorlijnen in de Elzas, wist hij belangrijke financiers aan te trekken en richtte hij in Parijs de Compagnie du Gaz op, waarvan hij zelf voor het leven directeur werd.

Na de val van het keizerrijk, in 1871, waarbij de Elzas verloren ging aan Duitsland, trok hij zich teleurgesteld maar niet onbemiddeld terug uit de politiek. Hij verdeelde zijn tijd tussen Soultz en Parijs en wist zijn kleinkinderen te boeien met verhalen over zijn avonturen aan het hof van Petersburg. Zijn zoon had er blijkbaar al genoeg van opgestoken, want die stond bekend als een groot duellist. De oude Van Heeckeren had zich in 1875, beladen met titels en decoraties, in Parijs gevestigd. Hij overleed in 1884. Elf jaar later volgde zijn adoptiefzoon hem. ‘Restons unis et nous serons encore heureux,’ had Van Heeckeren in 1837 geschreven. Het contact tussen hem en de familie d'Anthès is altijd zeer innig en intensief gebleven. Samen liggen ze begraven op het kerkhof van Soultz.

■