Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
14 februari 1987 - nummer 7

6 februari 1837: een schilderij van Naumov uit 1884 dat de afloop van het duel tussen Poesjkin en d'Anthès laat zien

De man die Poesjkin doodde

De Russische dichter Alexander Poesjkin overleed 150 jaar geleden op 8 februari 1837 aan de gevolgen van een schot, afgevuurd tijdens een duel door George-Charles d'Anthès, de mondaine beschermeling van de Nederlandse ambassadeur in Petersburg Baron Van Heeckeren. Hij was nauwelijks achtendertig jaar. De aanleiding voor het duel waren insinuaties en roddels over een verhouding tussen d'Anthès en Poesjkins trouwe maar flirterige vrouw Natalja. In zijn lange roman in verzen Jevgeni Onegin (1825-1832) beschrijft Poesjkin een duel dat op zijn latere lot vooruit lijkt te lopen. Wie was de man die het fatale schot afvuurde, en hoe was zijn relatie met Poesjkin, in die tijd een gevierd dichter, liberaal en kamerjonker van Tsaar Nicolaas? Wim Coster zocht de bronnen op. (Het Verzameld Werk van Poesjkin is één dundrukdeel te krijgen in de Russische Bibliotheek van Van Oorschot, f24,90).

Wim Coster

Op een namiddag in februari 1837, in de buurt van Petersburg, zijn alle voorbereidingen voor een duel getroffen. De secondanten hebben de barrière, een afstand van tien passen, uitgemeten en gemarkeerd. In het midden, op vijf passen, krijgen de duellisten een pistool aangereikt. Het zijn de dichter Alexander Poesjkin en George-Charles d'Anthès, bekend van salon en balzaal. Poesjkin loopt snel naar zijn kant en heft zijn arm op om te richten. Maar d'Anthès is sneller en schiet, nog voor hij zijn kant heeft bereikt. Raak. De dichter zakt in elkaar en blijft bewegingloos liggen. Als de secondanten naar hem toelopen murmelt hij wat. D'Anthès wil zijn plaats verlaten, maar dan klinkt een rauwe stem: ‘Wacht, ik heb nog genoeg kracht voor mijn schot!’ Poesjkin krijgt een pistool aangereikt. Bijna twee minuten mikt hij op de figuur die, en profil, met een hand op het hart, voor hem staat. Dan valt eindelijk het schot. D'Anthès stort neer. ‘Bravo!’ roept Poesjkin. Twee dagen later is hij zelf dood, zijn tegenstander is slechts licht gewond.

Bij ons is Poesjkin wellicht minder bekend dan andere Russische klassieken als Tolstoj, Dostojevski of Tsjechov, maar die hebben wel stuk voor stuk zijn invloed ondergaan. Als ‘vader van de Russische literatuur’ behoort Poesjkin tot het nationale erfgoed. Ook tijdens zijn leven was Poesjkin geliefd. Tsaar Nicolaas I was zo gecharmeerd van zijn talent dat hij wilde optreden als persoonlijk censor van de schrijver, die dat wel niet als een voorrecht zal hebben beschouwd. Was Poesjkin geliefd, gevreesd was hij ook, vanwege zijn epigrammen en satires en zijn onverbloemde kritiek op het bewind. Zijn liberale ideeën bezorgden hem veel vijanden. Tot die vijanden behoorde zeker ook George-Charles d'Anthès. Niet alleen omdat de politieke opvattingen van beide heren uiteen liepen maar ook omdat ze beiden bijzonder gesteld waren op Natalja Gontsjarova, de vrouw met wie Poesjkin sinds 1831 was getrouwd. Wie was deze d'Anthès, die in literatuurgeschiedenissen meestal wordt afgedaan als ‘een zoon van de Nederlandse gezant’, hoe kwam het tot een duel tussen hem en Poesjkin, hoe waren de reacties in Rusland en hoe verging het hem? D'Anthès was in de herfst van 1833 in Petersburg aangekomen. Hij had een lange reis achter de rug die hem vanuit zijn geboortestreek, de Elzas, via Pruisen naar Rusland had gebracht. Onderweg had hij kennis gemaakt met de Nederlandse ambassadeur in Petersburg, baron Van Heeckeren. Een kennismaking die voor beiden een beslissende wending in hun leven zou betekenen.

D'Anthès' vertrek uit Frankrijk was niet helemaal vrijwillig geweest. De kansen leken daar voor hem verkeken nadat Louis-Philippe in juli 1830 de Bourbon Charles X van de troon had gestoten. De familie d'Anthès stond bekend als legitimistisch en George-Charles had dan ook de wapens opgenomen tegen de nieuwe koning. Na een paar weken zat hij weer thuis. Op het ouderlijk landgoed was armoe troef. De familie was groot en door Louis-Philippe beroofd van veel inkomsten. Zo zag de baron d'Anthès zich gedwongen behalve een vrouw en zes kinderen ook de nodige ooms en tantes en neven en nichten te onderhouden. Hij had er dan ook weinig bezwaar tegen dat zijn oudste zoon het plan opvatte naar het buitenland te gaan. Er bestonden goede connecties met het Pruisische hof en met een degelijke aanbevelingsbrief moest er wel een plaatsje als officier in zitten. George was per slot van rekening een goede leerling geweest op de militaire academie van Saint-Cyr. Het viel hem zwaar tegen in Pruisen. De reglementen waren er machtiger dan Franse brieven en diploma's. Maar de koning wilde wel zorgen voor een aanbeveling bij zijn schoonzoon, tsaar Nicolaas I, en dus besloot George de lange reis naar Rusland te beginnen.

Onderweg werd hij ziek en terwijl hij wegkwijnde in een klein dorpshotel passeerde daar Van Heeckeren, die van een dienstverlof terugkeerde naar zijn post in Petersburg.

Beau garçon

Van Heeckeren, in 1792 in Zuthpen geboren, behoorde tot een van de oudste families in Nederland. In zijn jeugd had hij gediend op de vloot van Napoleon, maar in 1815, bij het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden, was hij diplomaat geworden. In 1823 ging hij als zaakgelastigde naar Petersburg, waar hij in korte tijd een invloedrijk figuur werd. Zo mocht hij zich rekenen tot de intimi van graaf Nesselrode, de machtige minister van Buitenlandse Zaken, die hem waardeerde om zijn scherpe geest, zijn vlotte tong, maar bovenal om zijn royalistische opvattingen. Van Heeckeren maakte daar dankbaar gebruik van en wist zich ook financieel aardig omhoog te werken. Kortom: d'Anthès was een belangrijk man tegengekomen en die zou zich volledig voor hem inzetten. Wat bewoog Van Heeckeren? Petersburg raakte er niet over uitgepraat. Was d'Anthès zijn natuurlijke zoon? Dat leek niet erg waarschijnlijk, want de ambassadeur werd ervan verdacht homoseksueel te zijn. Hij was niet getrouwd en men had hem nog nooit op een maîtresse kunnen betrappen. Was d'Anthès misschien een bastaard van Charles X? Of moeten we Louis Metman (een latere schoonzoon van d'Anthès) geloven, die beweert dat een dergelijke vriendschap van twee families met een zelfde culturele achtergrond heel gewoon was? Het zou kunnen, maar Metman beweert wel meer in zijn biografie over de familie d'Anthès, die leest als een heiligenleven. Hoe dan ook, het was duidelijk dat Van Heeckeren helemaal wegliep met deze beau garçon.

Vrij snel na zijn aankomst in Peterburg werd George d'Anthès, net 22 jaar, ingelijfd bij het zevende eskadron van de reservecavalerie der garde van tsarina Aleksandra, die tot haar huwelijk Charlotte van Pruisen heette. Hij kreeg bovendien een flinke toelage om zijn uitrusting te bekostigen. De aanbevelingen van Friedrich Wilhelm III hadden in Rusland wél succes. Het officiersexamen was een formaliteit. ‘De baron d'Anthès en de markies van Pina, twee koningsgezinden, zullen rechtstreeks als officier in de garde worden opgenomen. De garde beklaagt zich,’ schreef Poesjkin in zijn dagboek. De nieuwe gardist bleek zich maar weinig te bekommeren om de plichten die aan zijn militaire status waren verbonden. In totaal kreeg hij 44 openbare berispingen tijdens zijn korte verblijf in het leger. Zijn carrière in het mondaine leven verliep ondertussen voorspoedig.

Hij kon goed overweg met de wals en de mazurka, hij was modieus gekleed, had een grappig accent, was geestig en: hij zag er goed uit. Gespierd, mooie ogen, golvend haar, een fijn snorretje. De dames waren weg van hem. Tot zijn aanbidsters behoorde ook Natalja Gontsjarova. De twee dansten, flirtten, wisselden briefjes uit en zagen elkaar zo veel mogelijk. Niettemin scheen Natalja er niet over te denken haar echtgenoot, Poesjkin, te bedriegen. Weliswaar begreep ze niet veel van zijn poëzie en had ze er ook geen belangstelling voor, maar ze kende wel, net als iedereen, de figuur van Tatjana. Dat was de heldin

Vervolg op pagina 4