Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 12]

Blanke mevrouwen en bruine huishoudsters
Vrouwen in de Nederlandse koloniën

Vrouwen in de Nederlandse koloniën onder redactie van Jeske Reijs e.a. Uitgever: Sun, 224 p., f24,50

Tessel Pollmann

De geschiedschrijving van Neerlands koloniën is grotendeels het verhaal van en over blanke mannen. Het is het verhaal over geld, cultures, ondernemingen, bestuur, ambtenarij, Verenigde Oost-Indische Compagnie, gouverneurs-generaal, en niet te vergeten het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger. Slechts aarzelend doen de vrouwen nu in dit verhaal hun intrede: sociale geschiedenis, gezinsgeschiedenis, historische beschouwingen over seks en ontucht, concubines en slavinnen, de macht van blanke mevrouwen en van bruine huishoudsters, het lot van de Indo-kinderen die door de blanke vader werden verwaarloosd, het werk van een zendelinge op de Surinaamse plantages - mannen vinden dat in het algemeen geen echt belangrijke onderwerpen. Echt belangrijke onderwerpen zijn geld, bestuur, industrie en cultures. De rest is aardig. Maar dan ook erg aardig - de meeste mannen weten niet wat ze missen. De vrouwen wel. Zo mis ik in het overigens heel aardige fotoboek van C.A. Heshusius over het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (Soldaten van de Kompenie, De Haan; f34,90) veel in de weergave van het leven van de inheemse soldatenvrouw in de Knil-kazernes. Heshusius wijdt een enkele bladzijde aan deze vrouwen die met hun man samen in een chambree (een met zeildoek gesepareerd hokje) in een kazernezaal woonden. De chambrees waren afgeladen met kindertjes en legerkisten en de gehorigheid was een bron van ruzie. Men kon bij elkaar in bed kijken, over de gordijntjes heen, en overspel kwam dan ook vaak uit. Dat geeft ruzie, gelijk bekend. Molukse vrouwen in Nederland die voor en na de oorlog in die chambrees hebben gewoond, hebben mij vaak na-klagend verteld van de akelige kanten van dat leven, dus ik moest een beetje fronsen toen ik bij Heshusius las dat ‘de privacy, hoewel naar onze hedendaagse nonnen, niet ideaal te noemen was, destijds uitstekend voldeed’. Ik vrees dat hier de blanke officier b.d. in Heshusius spreekt.

Inheemse vrouwen zijn maar zelden object van studie. Met de bundel artikelen Vrouwen in de Nederlandse koloniën komt daar nu enige verbetering in. Ik zeg dat met aarzeling, want er staat een artikel van mijzelf in die bundel dat ik bij deze bespreking dan ook oversla; Nederland is een klein land, en onvermijdelijk kom je zelf nog eens terecht in de boeken die je bespreekt. Daar is niet veel tegen te doen behalve terughoudendheid. In Vrouwen in de Nederlandse koloniën staat een mooi stuk over de vrouwenarbeid op Java door Elsbeth Locher-Scholten dat op een kritisch moment zijn analogie vindt in twee artikelen over Surinaamse slaven zoals in dezelfde bundel beschreven door Marja Oomens en Maria Lenders. In alle drie de stukken is sprake van een polarisatie in de koloniën tussen enerzijds (blanke) planters en anderzijds bestuurders, zendelingen en soortgelijken. Inzet is telkens de positie van de vrouw op de arbeidsmarkt en in het gezin. Het kan de planter over het algemeen weinig schelen of de vrouw in staat is haar kinderen de borst te geven, te kleden, op te voeden, laat staan in het gezelschap van hun vader groot te brengen. Tot ver in de negentiende eeuw was juridisch de slaaf geen mens, maar een ding, en wij vergeten vaak dat in de koloniën in Oost en West de slavernij pas in 1863 werd afgeschaft. Een slaaf (of in Indië de koelie die juridisch wel vrij was, maar de facto vaak nauwelijks) diende naar de christelijke nonnen van bestuurder en zendeling ingepast te worden in enig gezinsverband; de vrouwen moesten zwangerschapsverlof hebben en gelegenheid het kind te voeden; relatievorming, en dan liefst monogaam, diende bevorderd te worden. Maar planters dachten daar anders over: de dubbele moraal gold in de planterswereld bij uitstek: was bijvoorbeeld abortus bij Europese dames een groot kwaad, een planter rekende er gewoon op dat zijn huishoudster (njai geheten) zichzelf aborteerde als dat nodig was. Een ‘meid’ die een kind kreeg van een planter, deed het erom; dat was een algemeen geldend geloof zoals Nicole Lucas beschrijft in haar hoofdstuk ‘Trouwverbod, inlandse huishoudsters en Europese vrouwen aan Sumatra's Oostkust’.

Haar artikel handelt over de toestand van 1900 en daarna, toen de afstand tussen blank en bruin steeds verder toenam. De inlandse huishoudster of concubine (de befaamde njai) daalde in aanzien. De Europese vrouw werd als partner favoriet. Ook het aanzien van het kind dat uit blank en bruin werd geboren, daalde. Nicole Lucas schrijft daar zinnig over, en verwerpt de hier en daar heersende idee dat de Europese vrouw an sich een racistischer inslag had dan haar man. Zij was slechts instrument in de ‘verblanking’ van Indië. Niet juist is dat Nicole Lucas en ondergetekende daar verschillende opvattingen over zouden koesteren, zoals de redactie van deze bundel in haar voorwoord schrijft. Integendeel.

Missie- en zendingsarbeid

Huwelijksfoto van een Knil-adjudant en een inlandse vrouw, begin deze eeuw

In het algemeen gold in de koloniën dat het vervangen van een slaaf of koelie goedkoper was dan het zorgdragen voor een omgeving waarin de ondergeschikten met zorg een relatie konden onderhouden en een aantal kinderen konden opvoeden. Hoe moet je nu tegen die achtergrond het werk zien van Misi Hartman, een legendarische zendelinge die in een Surinaamse slavenplantage omstreeks 1950 het lot van de zwarten deelde? Maria Lenders, haar beschrijfster in deze bundel, is wel erg inconsistent in haar oordelen over Misi Hartman die de slaven leerde lezen en schrijven, aandrong op orde en rust en de viering van de kerkelijke hoogtijdagen bevorderde in plaats van wilde danspartijen en orgiën. Aan deze ene kant verwijt ze de zendelinge dat die de slavernij niet bestreed, aan de andere kant beschrijft zij hoe de plantagedirecteur de zendelinge kwijt wilde, want beet hij Misi Hartman niet toe: ‘Jullie richten alleen maar schade aan met je onderwijs. Je hoeft de slaven alleen maar te leren dat zij in het zweet des aanschijns brood moeten verdienen’? Het lijkt mij dat wij als nakomelingen van het zendelingenvolk (Nederland gidsland) enige bescheidenheid in onze verwerping van die missie- en zendingsarbeid moeten betrachten. Natuurlijk was het allemaal uiterst bevoogdend, maar emancipatie gaat met bevoogding gepaard. Socialistische woningbouwverenigingen in de jaren twintig en dertig bouwden de ramen aan de straatzijde hoog in de muur - anders gingen de vrouwen maar op hun onderarmen uit het raam hangen en met de buren kletsen. Spelen met de kinderen, dát moesten ze, en geen geleuter over de prijs van de piepers.

Wat is er nog meer mooi in de bundel over de vrouwen in de koloniën? Op de eerste plaats het stuk van Jean Gelman Taylor over Europese en Euraziatische vrouwen in Nederlands-Indië in de VOC-tijd. Dat stuk verschijnt binnenkort echter in uitgebreider vorm als (vertaald) boek bij Wolters-Noordhoff. Het is inspirerend wetenschappelijk werk dat een latere, uitgebreidcre bespreking verdient. De studie van Elsbeth Locher over de koloniale bronnen van inheemse vrouwenarbeid is van belang; Sita van Bemmelen schreef over Toba-Batakse vrouwen; Wim Hoogbergen en Marjo de Theye over de vrouwenarbeid op de Surinaamse plantages. Veel van wat er nu als problematisch geldt in het Surinaamse gezin hier en daarginds aan de Marowijne is rechtstreeks verklaarbaar uit de slavengeschiedenis. Marja Oomens schrijft daar een artikel over in deze bundel.

Vrouwen van ‘gemengde’ afkomst (ik ken een oude dame die, kwaad om de racistische explicatie van het woord ‘gemengd’ altijd bokkig zegt: álle mensen zijn van gemengde afkomst) zijn belangrijk aanwezig in het proefschrift van Leonard Blussé dat Strange Company heet, met als ondertitel Chinese Settlers, Mestizo Women and the Dutch in Batavia. (Floris Publications, Dordrecht, f35, -.) In deze bundel mooie artikelen over onder andere de geschiedenis van Batavia en over de plaats van de Chinezen in de koloniale handel en wandel, staan ook twee goede stukken over vrouwen. ‘The Caryatids of 17th Century Batavia: Reproduction, Religion and Acculturation under the VOC’ beschrijft de opkomst van de pijler van het sociale leven in Batavia: de huisvrouw van ‘gemengde’ bloede, haar intrede in het christendom en de rol die de kerk speelde bij haar aanpassing aan haar blanke echtgenoot. Interessant, en slim, dat Blussé gebruik maakte van kerkelijke registers en documenten. Ook Jean Gelman Taylor, toen ze haar binnenkort hier te verschijnen boek over het sociale leven in koloniaal Batavia schreef, verwonderde zich erover dat Nederlandse historici nooit eens in die archieven van de kerk te Batavia keken.

Een hoogtepunt in Blussé's proefschrift is zijn uitvoerige beschrijving van Cornelia van Nijenroode, een half-Japanse half-Hollandse vrouw die in Batavia als een leeuwin haar erfdeel verdedigt tegen de hebzucht van haar tweede echtgenoot, niet ontoepasselijk Bitter geheten. Hier zijn alle ingrediënten aanwezig voor zo'n historische roman à la Du Perron zoals ze niet meer gemaakt worden: geld, stiefkinderen, politiek, liegen, bedriegen, slapen met de slavin, elkaar aan de haren ruziënd over straat slepen, dominee erbij, kerkeraad erbij, gouverneur-generaal erbij, niks helpt, corruptie, dubbelfuncties, roddel, de echtelieden wéér 's nachts rollend over het plaveisel van Batavia, grote huizen, een koets met vier paarden, een weggelopen slaaf die veel onheil brengt, en tenslotte na jaren en jaren procederen voor beide echtelieden de verbanning naar Holland waar Cornelia, half-Japans, half-Hollands, nog nooit was geweest. Daar verliest zij alles: haar zoon, haar geld, haar proces en tenslotte haar leven. Maar de oude Bitter leefde nog lang, inhalig en knorrig. Blussé heeft dat, op een enkel detail na, heel precies beschreven.

■