Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 6]

Fantomen uit een verwrongen verbeelding
Een fors aangezet griezelsprookje van Olga Rodenko

Oversteken door Olga Rodenko Uitgever: Meulenhoff, 177 p., f27,90

Diny Schouten

Oversteken, de eerste roman van Olga Rodenko - geen debuut, want Rodenko publiceerde eerder drie verhalenbundels - is ontegenzeggelijk een gruwelverhaal. De twee afgrijzenwek kende ongevallen die erin beschreven worden, zijn zo bloedstollend smerig, dat zelfs Hella Haasse er geen eng-pret aan beleven zou. Er is, meteen in het eerste hoofdstuk al, het ongeluk van de circusdirecteur, tevens dompteur Fabio Fandoni, wiens schedel gekraakt wordt in de muil van zijn favoriete leeuwin, ‘bloed kleefde nog wekenlang op en tussen de straatstenen van het grote marktplein.’ Op hetzelfde marktplein verongelukt, in het een na laatste hoofdstuk, Fandoni's aangenomen dochter, de veertienjarige luchtacrobate Mirza, van wie na een oversteek op een koord weinig meer bijeen te vegen valt.

Olga Rodenko
hans van den boogaard

Bij zulke ijselijkheden griezel je niet voor je genoegen, en het laat zich raden dat zulks ook niet de bedoeling van de schrijfster was. Alleen de titels van de achttien korte hoofdstukjes zijn koel-ironisch, voor het overige lijkt Oversteken me een uiterst serieuze roman. Dat is dan meteen een hindernis om het boek naar waarde te schatten. Men kan de psychische stoornissen van Elisabeth Zarin, wier aarzelende aanloop tot een carrière als zelfstandig gevestigd psychotherapeute de meeste hoofdstukken in beslag neemt, alleen maar zeer, zeer zorgelijk inzien. Elisabeth is zo geabsorbeerd in zichzelf en in de rapportages van haar enige en eerste cliënte, het autistische meisje Maria, dat haar angsten en hallucinaties haar volledig uit balans slaan. Onder de ondraaglijke zwaarte van haar psychose dreigt ook de lezer vermorzeld te worden.

Er is alle reden om de parallel verhaalde rampzalige geschiedenis van het toch al berooide circusje Fandoni geruststellend te interpreteren als de hersenschimmen van een overwerkte therapeute die zich als een te ijverige tovenaarsleerling op de hulpverlening heeft gestort, en alle controle heeft verloren op wat ze heeft losgewoeld. De messenwerpster Tamara, de clown ‘pappa’ Janko, het doofstomme meisje Mirza, de trapezewerkster ‘Madame’ Julia, - samen het deerniswekkende gezelschapje circusartiesten dat het restant vormt van circus Fandoni - zijn na enige nadenken te zien als fantomen uit de verwrongen verbeelding van Elisabeth. Die ‘suspense’ is uitstekend volgehouden tot het laatste hoofdstuk. Daarin ontwaakt Elisabeth, bij een oversteek aangereden door een auto, uit een coma, en pas dan valt de legpuzzel op z'n plaats; ook de lezer keert tot de werkelijkheid terug.

Jan Klaassen-effect

De verklaring maakt die werkelijkheid als altijd platter dan de fantasie. Elisabeths angst voor ‘oversteken’ blijkt tot een obsessie te zijn gegroeid, en het is geen beste reclame voor de psychotherapie dat de ‘leertherapie’ waaraan zij en haar mentrix Ada samen ‘werken’ gestagneerd is bij Elisabeths onverwerkte verdriet over de dood van haar vader. Er is iets als een Jan Klaassen-effect doordat Ada niet en de lezer wel te horen krijgt dat Elisabeths angst voor ‘oversteken’ terug te voeren valt op een verbod van haar vader, en dat haar overstekende katje diens fatale auto-ongeluk veroorzaakte.

De griezelige belevenissen van circus Fandoni, en Elisabeths wonderlijke ontmoetingen met ‘meneer Daniel’, die misschien wel, misscheen niet, een ambtenaar van de sociale dienst is, maar ook huisjesmelker, kunstschilder en eigenaar van een doodeng privé-panopticum, spelen zich af in onwaarschijnlijke stadsdelen. Straten en stegen die tot Elisabeths verbazing niet op de kaart blijken te staan, verhogen de boze-droom-kwaliteit van het verhaal. Met de horde dreigende manke oude vrouwen, die stampend met hun krukken en stokken een helse aanblik bieden, wordt het karakter van een griezelsprookje nogal fors aangezet.

Te dik, toch eigenlijk. De caleidoscopische weergave van Elisabeths zenuwinstorting blijkt bij goed opletten, vol te zitten met al te goedkope trucage. Die ‘grote, slanke, gevoelige handen’ van Daniel, zijn dat niet de handen van haar vader? De pleinvrees van het patiëntje Maria, lijkt die niet verdacht veel op de oversteekfobie van Elisabeth? Kan het toeval zijn, dat Elisabeth haar verloving verbreekt, omdat ze de ‘de oversteek’ niet aandruft? Zulke droomduiding mist freudiaanse allure. Platvoetig is ook de stijl. Elisabeths verloofde Joost ‘was niet alleen een aardige en vlotte vent, maar ook wat men noemt een uitstekende partij’. Maria, de privè-cliënte, lijdt aan ‘allerhande fobieën’. Door slapeloosheid gekweld ligt Elisabeth urenlang ‘te prakkezeren’, waarna ze ‘na een poos heen en weer gewoeld te hebben’ opstaat, en een aspirine neemt. Boeken en pennen worden onveranderlijk ‘ter hand genomen’, mensen ‘wippen over’ uit Engeland - alweer een ‘oversteek’ -, ‘maken gewag’ van een incident, ‘borduren voort’, als ze iets vertellen, ‘vermoeidheid’ ‘speelt hen parten’ of ze zorgen ‘dat alles reilde en zeilde’.

Om zo'n indifferente stijl aan te prijzen bestaat het woord onopgesmukt, maar de gemakzucht waarmee Rodenko steevast de meest voor de hand liggende uitdrukking opraapt, maakt vooral de indruk van iemand die het geheel opgegeven heeft iets aan z'n uiterlijk te doen. Rodenko's gewoonte om de onafgemaakte gedachten van haar personages in, ruw geschat, een op de drie zinnen af te breken met een gedachtenstreep, blijkt verbazend irritant te zijn.

■