Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 4]

Lord Byron
vervolg van pagina 1

warm vermogen tot vriendschap, ook al doet hij zich voor als eenzelvig en mensenschuw; maar het is opmerkelijk hoe zijn stijl wisselt naar gelang zijn correspondenten - tegen zijn geliefde, onnozele halfzuster Augusta is hij speels en hartelijk, tegen zijn vertrouwelinge de oude lady Melbourne een schandalige roddelaar, tegen zijn vrienden Hobhouse en Moore humoristisch en ontspannen. Hij sloeg nooit onzin uit en was evenzeer in staat tot hartstocht als tot cynische grofheid; maar zijn gespleten, tegenstrijdige en introspectieve natuur was zo dat hij de komische kant van de hartstocht nu eenmaal zag en signaleerde ook als hij er zelf partij bij was.

Weliswaar bevinden zich onder Byrons vrienden en correspondenten de schrijvers Moore, Scott, Shelley, Sheridan, Hunt en Coleridge en zijn tal van zijn brieven gericht aan zijn uitgever Murray, toch zijn het geen literaire brieven: ze houden zich niet op enig serieus niveau bezig met de wereld der gedachten en ideeën en gunnen ons evenmin een kijkje in de keuken van de schrijver of de vertrouwelijke bijzonderheden van het scheppingsproces zelf, zoals het geval is bij de brieven van Keats, Hopkins of Flaubert. In plaats daarvan bieden ze iets zeldzamers, namelijk de vastlegging van een sprekende stem die ingaat op alles wat zich aandient: roddel, geld, familieaangelegenheden, de zakelijke kant van het schrijver- en uitgeverschap, politiek, geboorte, dood, liefdesaffaires. Ze brengen ons zo dicht mogelijk bij een man die uitzonderlijk intelligent, eerlijk en humoristisch is en weliswaar zijn momenten van egocentrische harteloosheid heeft, maar over het algemeen uitermate sympathiek is. Als u Byrons brieven hebt gelezen, kent u hem beter dan de meeste mensen om u heen en weet u meer van hem dan iemand bij zijn leven heeft kunnen weten.

Toegankelijk overzicht

Joop van Helmond heeft honderdvijftig van die brieven geselecteerd en vertaald, alsmede passages uit Byrons bijna even directe en onthullende dagboeken. De keuze kan geen gemakkelijk karwei geweest zijn en is tamelijk goed gedaan: de verschillende kanten van Byrons kwikzilverige persoonlijkheid zijn vertegenwoordigd, evenals de dramatische momenten uit zijn leven, zodat deze uitgave een autobiografie oplevert waar noodgedwongen uiteraard veel uit is weggelaten, maar die een duidelijker en toegankelijker overzicht biedt dan de volledige brieven en dagboeken.

De eerste vrouw met wie Byron een stormachtige emotionele verhouding had, was zijn helleveeg van een moeder. Van haar is in deze selectie weinig overgebleven, hetgeen wat mager is wat Byrons jongere jaren betreft. De belangrijkste brieven met betrekking tot zijn spectaculaire affaire met Caroline Lamb zijn heel terecht opgenomen, en er is een oordeelkundige keuze gemaakt uit de brieven aan Annabella Milbanke, met wie Byron bij vergissing trouwde. Het is een koud kunstje om aan die brieven te zien dat het huwelijk gedoemd was op een ramp uit te draaien. De aanstaande bruid was een zedenpredikster, de bruidegom een oversekste sensatiezoeker; zijn brieven aan haar behoren tot de weinige waarin we voelen dat de schrijver zich laat leiden door effectbejag en zijn aard geweld aandoet: ze zijn doorwrocht geformuleerd, bijna stijfjes.

Hij schreef veel beter óver haar dan áán haar; vooral aan lady Melbourne, Annabella's tante en moeder van de man van Caroline, William Lamb, de latere lord Melbourne en eerste premier onder koningin Victoria. Aan lady Melbourne zijn enkele van Byrons onderhoudendste brieven gericht. Hij vond het heerlijk om haar zijn problemen toe te vertrouwen rond Caroline, die om het zacht uit te drukken moeilijk, om niet te zeggen onevenwichtig was. (Ze zou voorgoed gestoord raken toen ze in 1824 bij toeval Byrons begrafenisstoet tegenkwam; ze overleed in 1828.) Byron deed lady M. eveneens volledig verslag van zijn platonische flirt met lady Frances Webster, in brieven die in sommige gevallen zijn geschreven terwijl de oliedomme man van de lady er met zijn neus bovenop zat - sociale komedie van de bovenste plank. Byron maakt tegen lady M. ook gevaarlijke toespelingen op zijn verhouding met zijn halfzuster, al heeft Joop van Helmond de boeiendste daarvan niet opgenomen, waarin Byron zegt: ‘Het soort gevoel dat me de laatste tijd in beslag neemt, heeft iets van het vreselijke dat alle andere gevoelens - zelfs hartstocht (pour les autres) tot op zekere hoogte geestdodend maakt.’ Hoewel ze onmiskenbaar moeilijk te choqueren viel, drong lady M. als reactie aan op de verbintenis met Annabella, die er van haar kant op gebrand was de verdorven dichter te bekeren. Het is geen verrassing dat de jonge vrouw daar niet in slaagde, gezien het feit dat ze bij hem durfde aankomen met de oproep: ‘Geef je niet over aan dat walgelijke rijmelwerk - of aan cognac - of aan wie of wat dan ook dat niet wettig of juist is.’

Het huwelijk duurde nog geen jaar. Wat zich erin afgespeeld heeft, is niet duidelijk; evenmin weten we zelfs precies waar Annabella Byron van beschuldigde. Incest en sodomie (met haar, Annabella) zijn de favoriete kandidaten. Duidelijk is dat zij hem verliet en dat hij in 1815 moest uitwijken en nooit meer is teruggekeerd. De rest van zijn leven en nog lang daarna leidde zijn haatdragende vrouw een soort vrouwelijk anti-Byrongenootschap; ze probeerde Augusta ervan te weerhouden met haar broer te corresponderen en zorgde ervoor dat haar dochter opgroeide zonder ooit Byrons portret te zien.

Boodschappenlijstjes

Byron verhuisde naar Venetië, dat ‘(op het oosten na) altijd het groenste eiland van mijn verbeelding is geweest’. Vandaar schreef hij lange, gezellige brieven aan zijn vrienden waarin hij zijn liefdesaffaire beschrijft met de antilopeachtige Marianne, klaagt over zijn vrouw, ‘dat deugdzame monster Miss M’, ook klaagt dat hij niet genoeg brieven krijgt, en boodschappenlijstjes stuurt aan Murray - hij moet tandenborstels hebben, tandpasta, likdoornpleisters. Hij werpt zich in een leven van bezeten genot: ‘Ik zal de wijn van mijn jeugd tot de laatste goudaders delven, en dan - goedenacht.’ Hij vindt altijd tijd om oude vrienden en vrienden die zijn overleden te gedenken. Een van de ontroerendste momenten in zijn correspondentie, en een fraai voorbeeld van zijn krachtige, onbevangen stijl, is zijn hommage aan en verdediging van Sheridan (tegenover Moore, op 1 juni 1818).

In april 1819 werd Byron verliefd op de negentienjarige gravin Teresa Guiccoli, en die affectie zou de rest van zijn leven overheersen. Van Helmond heeft heel weinig van de liefdesbrieven opgenomen die hij haar schreef (in het Italiaans), wellicht uit de veronderstelling dat hun oprecht innige genegenheid een van de minst boeiende van Byrons vele kanten vertegenwoordigt. De brieven die hij in die tijd naar Engeland schreef, zijn inderdaad rijker aan sociale observatie en verscheidenheid van stemmingen. In zijn brieven aan Murray werd Byron steeds prikkelbaarder over het onvermogen van de Engelsen om zijn ‘Don Juan’ te waarderen. Hij verdedigt het gedicht in een befaamde brief aan zijn vriend en bankier Kinnaird: ‘Wat “Don Juan” betreft - beken - beken - beken - vuile hond [“you dog” in het Engels, wat een ietsje vriendelijker is] - en kom er rond voor uit - dat het het toppunt is van dat soort schrijven - misschien een beetje liederlijk - maar toch prachtig Engels? - mogelijk wat losbandig - maar het is toch het leven, waar het om draait? - Zou het geschreven kunnen zijn door iemand die niet in de wereld heeft gestaan? - en zich heeft geroerd in een postkoets? [“tooled” in het Engels, hetgeen seksueel explicieter is dan “zich geroerd”, wat dat hier ook mag betekenen] in een huurrijtuig? in een Gondel? tegen een muur? in een hofkoets? in een vis-à-vis? - op een tafel? - en eronder? -’ Hij wist dat het zijn meesterwerk was, ook al smeekte Teresa hem, en enige tijd met succes, om terug te keren tot zijn oude ‘edele’ stijl.

Grootse onderneming

De seksuele mogelijkheden die de carnavalstad bood waren zo overvloedig dat zelfs Byron er in een paar jaar zijn buik van vol had. Hij ging nu verlangen naar een rol in de grote wereld. Eerst vestigde hij zijn hoop op een Italiaanse opstand tegen de gehate Oostenrijkse bezetters. Maar in 1821 liep die vrijheidsstrijd nog voor hij was begonnen met een smadelijke sisser af. Hij ging nu zijn aandacht richten op de vrijheidsstrijd die broeide in Griekenland. De brieven die laten zien hoe Byron betrokken raakt bij die grootse onderneming doen hem kennen als scherpzinnig en gedecideerd, zoals hij energiek regelt dat al het privé-geld waarop hij de hand kon leggen wordt overhandigd aan de Grieken. Na allerlei meer geduldig gedragen uitstel en verwarring, scheepte hij zich in juli 1823 in naar Griekenland om de Grieken te inspireren met zijn aanwezigheid en zoals bleek met zijn dood, niet door toedoen van de Turken maar van een onbekwame Engelse arts wiens aderlatingen tegen de koorts hem noodlottig werden. In de laatste brieven uit deze selectie blijkt hij zich bewust van zijn eigen lichamelijk verval, berust hij bedroefd in het gebrek aan heldhaftige eigenschappen bij de Grieken en bemiddelt hij bij de Turkse leiders om zoveel mogelijk de wreedheden en kwellingen aan beide zijden te beperken.

De eigenschap die Byrons brieven bij uitstek domineert is volgens mij zijn vermogen tot loyale vriendschap. Kort voor zijn vertrek naar Griekenland beklemtoonde hij in een brief aan Stendhal, die de radicale Byron had geprezen boven de conservatieve Scott, dat Scott ‘de meest open, de eerzaamste, en de aardigste man is die ik ken. Met zijn politieke standpunten heb ik niets van doen: ze verschillen van de mijne wat het moeilijk maakt om er iets over te zeggen. Maar hij is er volledig oprecht in; en Oprechtheid is mogelijk nederig, maar nimmer kruiperig. Ik verzoek u derhalve die passage te verbeteren of af te zwakken.’

Deze vertaling is zo'n nuttige aanvulling van de Engelse literatuur in het Nederlands dat ik graag had willen zeggen dat er vlekkeloos werk is verricht. Maar de vertaling slaat dikwijls de plank mis. De ‘bluff burghers’ van Holland worden ‘zogenaamde burgers’ (maar ‘bluff’ betekent ‘joviale’); ‘fleabitten’ wordt ‘menige muggebeet opgelopen’; ‘Printer's Devil’ (drukkersjongen) ‘Duivelse Drukker’: Grillparzer wordt beschreven als ‘not as simple as the ancients’ - minder eenvoudig dus - maar de vertaling luidt ‘niet zo kinderlijk als de klassieken’. Als Byron op de hem eigen wijze zegt dat hij zal blijven neuken ‘so long as I have a tester or a testicle’ (een tester is een sixpencestuk) gaat de clou opnieuw verloren en krijgen we ‘een testikel of een testis’, wat larie is. ‘My ostensible temperament’ (ogenschijnlijke) wordt vervormd tot ‘mijn opdringerige temperament’. Pratend over de Turken zegt Byron ‘They are sensible people’ - ze zitten graag maar zo'n beetje en nemen er hun gemak van, het zijn verstandige mensen - hetgeen geheel verkeerd vertaald wordt met ‘Het is een gevoelig volk’. Ik zou helaas zo door kunnen gaan.

Als het op poëzie aankomt, zijn Van Helmonds vertalingen, als ze van hem zijn, hopeloos hortend en stotend. De zachtvloeiende regels van Byrons laatste gedicht

Yet though I cannot be beloved
Still let me love!

worden onwelluidend en nietszeggend:

Al blijft liefde voor mij dan niet beklijfd
Laat mij hem dan!

Gelukkig bevat deze uitgave weinig poëzie. Wat het proza betreft, is ondanks plaatselijke onvolkomenheden als ik heb aangegeven de stormachtige energie van Byrons onstuimige schrijftrant over het algemeen behouden gebleven, en dat is de hoofdzaak.

■