Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 12]

Kunstmatige intelligentie zal nooit bestaan
De Turing-mens en het computertijdperk

De mens van turing Westerse cultuur in het tijdperk van de computer door J. David Bolter Vertaling: Maarten van der Marel Uitgever: Kok Agora, 196 p., f39,90

Jona Oberski

‘Dus ik mis jouw intelligentie,’ sprak de robot Tobor op zijn Disinterested Science-Fiction Metallic-filmtoon. Tobor liet daarbij zijn composite-stalen reuzenknuisten torenhoog boven zijn braincontainer cirkelen en richtte zijn neuspowerlaser brommend op het kwetsbare kruis van zijn menselijke meester. ‘Inderdaad’, antwoordt dan J. David Bolter - waarschijnlijk tenminste, als hij daar zou staan en zo zou Bolter de geschiedenis ingaan als de man die zijn leven offerde voor ontkenning van kunstmatige intelligentie.

In J. David Bolters boek De mens van Turing komt mijn robot Tobor helemaal niet voor, maar Bolter gaat wel leuk tekeer tegen ‘kunstmatige intelligentie’. Eerst doorloopt hij aan de hand van de voortschrijdende technologie de cultuurgeschiedenis: van handwerktechnologie in de oudheid (Bolter is hoogleraar klassieke talen) via mechanisme naar elektronische en computertechnologie (Bolter heeft ook computeronderwijs gegeven). Hij legt nogeens de logische werking van computers uit, maar die kent elke lezer nu wel en velen weten waarschijnlijk ook al uit eigen ervaring wat programmeren inhoudt.

In de tweede honderd bladzijden van zijn boek analyseert Bolter hoe onze denkbeelden over vooruitgang, taal, geheugen, of schepping worden beïnvloed door technologische termen. Als dergelijke termen buiten het eigenlijke gebruiksgebied metaforisch worden toegepast, is dat, zoals Bolter aantoont lang niet altijd verhelderend. Bovenal ziet hij echter gevaar in ‘het menstype Turing’ of wel de ‘Turing-mensen’ Dit zijn niet alleen degenen die zich bezighouden met kunstmatige intelligentie, maar ook degenen die ‘de natuur’ opvatten als te verwerken informatie en ‘de mens’ als informatieverwerker. Hun denken is gevangen in de moderne technologie en verloopt via de technologie. Zij zouden ‘de mens’ willen herscheppen door een machine als mens te laten denken en ze definiëren ‘mens’ daarbij maar alvast als machine. Turing is hun peetvader. Hij toonde immers in een gedachtenexperiment de onmogelijkheid aan om, op grond van waargenomen gedrag, onderscheid te maken tussen menselijke en machinale intelligentie. Beide zouden dan dus ook in de praktijk als identiek beschouwd moeten worden. Weliswaar zijn niet alle Turing-mensen zulke ‘orthodoxe behavioristen’ - Chomsky is een tegenvoorbeeld -, maar ze denken wel allemaal dat ‘alles wat in de geest of hersenen gebeurt volgens een formeel systeem verloopt’. Het systeem bestaat daarbij uit een eindig aantal regels en die regels zullen eens ook werkelijk zijn uitgeschreven. Bolter heeft niet veel op met het menstype-Turing, al geeft hij toe dat werk, gedaan onder de vlag van kunstmatige intelligentie (KI), toch wel eens nuttig bleek te zijn. Overigens bestaat volgens hem KI helemaal niet en zal KI ook nooit bestaan. Met de uitdrukking ‘kunstmatige intelligentie’ willen mensen voor hun computerhobby gewoon de schijn van wetenschap wekken om er geld voor te krijgen - zo moet dat nu eenmaal in onze tijd.

Voor KI hoeft daarom volgens Bolter ook niemand bang te zijn. Met KI wordt geen homunculus voortgebracht en geen Faustiaanse geest in een machine gestopt. Robots worden geen mensen. Sommige mensen beoefenen KI met de bedoeling daarmee de menselijke ziel beter te leren begrijpen. Zij zijn slechts moderne versies van vroegere mensen die, met dezelfde bedoeling, klokken en andere mechanische machines maakten. De mechanisch bewegende armen uit een vorig technologisch tijdperk zijn in onze tijd vervangen door elektrische stromen en programmeerbare digitale schakelingen, die nu de allesoverheersende technologie uitmaken. Termen en begrippen uit die technologie worden nu dan ook gebruikt als de metaforen voor menselijk functioneren. In ons computertijdperk is kunstmatige intelligentie een natuurlijke stroming in de cultuurgeschiedenis en dus één die ook weer voorbij zal gaan.

Alles veilig

Turing-denken staat in z'n oppervlakkigheid, volgens Bolter, bovendien aanzienlijk dichter bij het denken in de oudheid dan bij de verdieping in het denken, die met de renaissance kwam. Computers kunnen echter, in plaats van als autonome machines, ook als puur gereedschap worden opgevat en dan bieden ze zelfs hoop. Want wie computers gebruikt, denkt al in stappen en is zich tevens steeds de grenzen van computermogelijkheden bewust. Die ervaring kan dan tegelijkertijd als metafoor gaan dienen voor een algemener wereldbeeld, één waarin voor oneindigheid en grenzeloze groei geen plaats meer is en waarin elke oplossing er slechts één is van allerlei mogelijke oplossingen, die naast elkaar bestaan en die bij herhaling door andere worden vervangen. Meer anarchie dan hiërarchie dus.

Bolter benadert de geschiedenis met verve en relativeert zeker het belang van specifieke technologie, juist door technologie als overheersende factor te beschouwen van cultuur. De tijd zal wel leren of hij met zijn ‘alles veilig’ op het gebied van computerontwikkelingen gelijk krijgt. Intussen hoeft natuurlijk niemand zich in slaap te laten sussen.

Laten we bijvoorbeeld eens dit mensbeeld nemen: Mensen zijn wat ze - bewust en onbewust - denken; wat ze doen, maakt daarvan deel uit. Dan kan de eerste klok dus alleen zijn gemaakt door een persoon die dacht als een klok, ook al kende hij het woord klok nog niet. De uitvinder was in deze zin ook zelf een klok. Geen wonder dat die klokkenmaker de vervaardigde klok als metafoor beschouwt voor zichzelf en voor andere mensen. Dat klokken zoveel aftrek vinden, hangt er bovendien mee samen dat zoveel mensen klokken zijn. Geen wonder dat zij de klok opvatten als het middel om de menselijke ziel te bestuderen. Die opvatting kan vruchtbaar zijn, maar er kleeft ook een gevaar aan, namelijk als mensen willen bewijzen dat elk mens niets anders dan een klok is. Daarbij wordt dus impliciet ook een beroep gedaan op het uitgangspunt dat alle mensen in principe gelijk zijn en dat ze alleen door verschillende omstandigheden verschillend uitpakken. (Indien het er om gaat fundamentele mensenrechten te bepleiten, lijkt dit trouwens wel het enige juiste uitgangspunt: men kent alle mensen gelijke rechten toe ook al komt er in de praktijk weinig van terecht.) In dit geval blijkt het een onhoudbaar en een fnuikend uitgangspunt. Het is onhoudbaar omdat - zelfs afgezien van erfelijke eigenschappen - de omstandigheden voor verschillende mensen nu eenmaal per definitie verschillen: ‘de mens’ bestaat niet. Het is bovendien fnuikend omdat de gelijkheidswaan daarbij klokkenmakers juist het recht schijnt te verlenen, om hun niet-klokkige medemensen goedschiks of kwaadschiks te vervangen door klokken.

Who's Really in Charge Here?

Verzet tegen elke claim op een absolute waarheid is op z'n plaats, dus zeker ook tegen een dergelijke claim voor kunstmatig intelligente machinemensen. De vraag is dan alleen: hoe wordt dat verzet het best gevoerd? Bolters verzetsplan heeft de stijl van: ‘If you can't beat them, join them - and try beating with their weapons.’ Technologie is niet tegen te houden, computerontwikkelingen dus ook niet. Non-Turing-mensen moeten, nadat ze hun angst hebben overwonnen, gebruik maken van de mogelijkheden die de computertechnologie hun biedt. Ten eerste al ter verbetering van het eigen vak bijvoorbeeld door de inrichting van computerdatabanken voor geschiedenis. Ten tweede juist om via die non-Turing-computertoepassingen de Turing-mensen tot non-Turing-denken te bewegen. In zijn slimme en vlot leesbare boek, bepleit Bolter dus eigenlijk dat non-Turing-mensen de machinale mogelijkheden van computers meer uitbuiten. Indien er geen grenzeloze groei is, dan moet het geld voor dergelijk non-Turing-computergebruik wel ten koste van iets anders gaan en het laat weinig twijfel welk werkterrein volgens hem zou moeten bloeden: kunstmatige intelligentie. Dat kwetsbare gebiedje kan nog wel erg makkelijk om zeep worden geholpen.

Of zijn plan kan slagen voordat, omgekeerd, de non-Turing-denkers in Turing-mensen zijn veranderd, valt nog wel te bezien. Harde technologie overheerst volgens Bolters eigen analyse immers het zachte denken.

■