Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Een reconstructie van de U-2-spionage-affaire
Eisenhower, Chroesjtsjov en de mislukte top in Parijs

May day Eisenhower, khrushchev and the U-2affair door Michael R. Beschloss Uitgever: Harper & Row, 494 p. Importeur: Proost & Brandt, f49,80

Cees Wiebes

Op 1 mei 1960 vertrok Francis Gary Powers met zijn Amerikaanse spionagevliegtuig, de U-2, voor een vlucht van Peshawar (Pakistan) naar Bodö (Noorwegen). Zijn missie bracht hem over het centrale deel van de Sovjetunie, waar hij op een hoogte van ruim tweeëntwintig kilometer foto's moest maken van militaire installaties. Zijn hoofdmissie was echter het fotograferen van een vermoedelijke lanceerplaats van intercontinentale raketten (ICBM's), Plesetsk. Powers zou die stad nooit bereiken. Want dat waar de Sovjetluchtdefensie sinds 1956 in faalde, lukte op die gedenkwaardige 1ste mei wel. Terwijl Sovjetpartijleider Nikita Chroesjtsjov op het Rode Plein in Moskou de gebruikelijke 1-meiparade afnam, werd de U-2 van Powers boven Sverdlovsk geraakt door een afweerraket. Het toestel stortte neer, maar Powers wist uit het toestel te springen en werd gevangengenomen. Was dit incident al aanleiding genoeg voor een stevig Amerikaans-Sovjet-conflict, nog problematischer was het dat de U-2-affaire gebeurde twee weken voordat er een internationale topontmoeting in Parijs plaatsvond tussen Chroesjtsjov, de Amerikaanse president Eisenhower, de Britse premier Macmillan en de Franse president de Gaulle. Kortom, genoeg ingrediënten voor een politiek schandaal die een uitvoerige reconstructie ruim vijfentwintig jaar na dato rechtvaardigen.

De Amerikaanse historicus Michael R. Beschloss heeft daartoe een boeiende en geslaagde poging gedaan met zijn May Day. Eisenhower, Krushchev and the U-2 Affair. Gebruik makend van de reeds bestaande literatuur, aangevuld met vele interviews en materiaal uit privé- en overheidsarchieven (waaronder die van de CIA en de FBI) heeft Beschloss een fascinerende en vrij volledige reconstructie weten samen te stellen die (hoewel af en toe wat anekdotisch) de lezer van het begin tot het eind boeit. Beschloss maakt vooral duidelijk dat, zowel Chroesjtsjov als Eisenhower in de zeer nauwe manoeuvreerruimte die zij beiden vlak voor Parijs hadden, een serie stappen ondernamen die tot niets anders konden leiden dan de mislukking van de top. Wat was nu de voorgeschiedenis van de U-2-spionage-vluchten en de topconferentie?

Eisenhower en Chroesjtsjov

De Verenigde Staten voerden sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog regelmatig spionagevluchten uit boven de Sovjetunie. Deze vluchten speelden zich echter voornamelijk af in de grensstreken met onder meer als doel het afluisteren van radioverbindingen, het fotograferen van belangrijke (niet-)militaire installaties en het nemen van luchtmonsters om meer te weten te komen over de atomaire tests van de Sovjets. Meestal verliepen deze vluchten redelijk probleemloos maar in de loop van de jaren vijftig werd door de verbeterde Sovjet-luchtafweer het risico steeds groter. Zo werden er in de periode 1950-'56 diverse Amerikaanse spionagetoestellen boven de Sovjetunie neergeschoten waarbij in één geval de elf gevangengenomen bemanningsleden zelfs ‘spoorloos’ verdwenen. Deze tegenslagen, het verhoogde risico en de Amerikaanse onmacht om een groot naoorlogs spionagenetwerk in Oost-Europa en de Sovjetunie op te zetten, gekoppeld aan de wens en noodzaak om op de hoogte te blijven van de militaire ontwikkelingen in de Sovjetunie, legden de basis voor de bouw van de U-2. Dit toestel brak alle hoogterecords en bleef daardoor buiten het bereik van de Sovjet-luchtafweer. Eisenhower besloot zekerheidshalve toch dat alleen CIA-piloten de U-2 mochten vliegen en voor elke vlucht wilde hij persoonlijk zijn toestemming geven.

Op 4 juli 1956 was het dan zover en terwijl Chroesjtsjov in de tuin van de Amerikaanse ambassade in Moskou geanimeerd met de Amerikaanse ambassadeur Charles Bohlen stond te praten, vloog de eerste U-2 op grote hoogte over. De luchtfoto's van het Kremlin waren haarscherp, maar de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, John Foster Dulles, trok wit weg toen hij de gevlogen route vernam. Dat nam niet weg dat de U-2 nu regelmatig ongehinderd de gehele Sovjetunie ging overvliegen, waarbij Beschloss nog weet te onthullen dat ook de Britse geheime dienst deelnam aan die vluchten.

Al snel bleek dat er door de CIA een miscalculatie was gemaakt: de Sovjets konden tegen de verwachting in de U-2-vluchten wel volgen op hun radar. De U-2 was dus niet onzichtbaar en het eerste stille protest kwam dan ook al snel in Washington binnen. Stil, omdat een openbaar protest ook direct duidelijk zou maken dat de Sovjets niet in staat waren om de U-2 neer te schieten. De paradoxale situatie ontstond nu dat er zowel in Moskou als in Washington een klein select gezelschap was dat kennis had van de U-2, maar dat er allebei belang bij had om de vluchten geheim te houden. Beschloss weet op een boeiende wijze te schilderen hoe men dat probeerde te hanteren.

In de Sovjetunie had Chroesjtsjov juist een programma ingezet om de defensieuitgaven te verminderen en de produktie van consumptiegoederen op te voeren. Het militaire establishment greep uiteraard de U-2 aan (het toestel zou immers ook een atoombom kunnen vervoeren) om tegen deze bezuinigingen in verzet te komen. De U-2 bracht Chroesjtsjov in grote verlegenheid want na zijn bezoek aan de Verenigde Staten in september 1959 (waar hij overigens de U-2 niet ter sprake bracht), probeerden hij en Eisenhower de wederzijdse relaties enigszins te normaliseren. De spanning was namelijk hoog opgelopen door de Hongarijeen Suez-crises in 1956, de Duitse deling en de kwestie Berlijn. Die toenadering die zijn bekrachtiging moest krijgen in de overeengekomen topontmoeting, werd echter in bepaalde Sovjet-kringen niet erg toegejuicht en ook Mao in China protesteerde fel. Toch wist Chroesjtsjov de fractiestrijd binnen het Kremlin vooralsnog te winnen en zijn positie te consolideren met in het vooruitzicht de geplande top in mei 1960 die zijn positie misschien nog verder kon versterken.

Koude oorlog

In feite deed zich in Washington een analoge situatie voor, want daar stond Eisenhower onder zware druk van het Congres en het Pentagon om de bewapeningsuitgaven verder op te schroeven. Zo zou er een bomber-gap bestaan. De Sovjets zouden een grote voorsprong hebben in aantallen strategische bommenwerpers. De U-2 kon ze echter niet ontdekken. Daarna kwam er een missile-gap, maar ook de grote aantallen ICBM's die de Sovjets zouden hebben, kon de U-2 niet traceren. Eisenhower wist dus beter, maar maakte de harde feiten niet openbaar omdat anders tegelijkertijd het U-2-programma zou uitlekken. In dit opzicht stelt Beschloss trouwens terecht dat de U-2 stabiliserend werkte.

Toch is het opmerkelijk dat Beschloss juist in dit deel het hele U-2-programma niet in het bredere kader van de Amerikaanse buitenlandse politiek plaatst. Immers, onder Eisenhower en Dulles woedde de Koude Oorlog gewoon door. Dulles kwam met de strategie van massale vergelding, een keten van militaire allianties om de Sovjetunie heen en het idee van to roll back the Iron Curtain. Tijdens het U-2-programma steeg dan ook het aantal potentiële Sovjet-doelwitten van 3000 naar 20.000. Het was ook de periode dat de psychologische oorlogvoering en de covert actions flink toenamen. En met alle respect voor Beschloss' beschrijving van Eisenhouwers oprechte wensen tot afremming van de defensieuitgaven: deze kwamen toch vooral voort uit Eisenhowers Doctrine of Sufficiency. Hij vond gewoon dat op basis van het bestaande Amerikaanse atomaire arsenaal de Verenigde Staten superieur waren.

Het meest fascinerende deel van Beschloss' studie is de beschrijving van het gedrag van beide grootmachten als de U-2 is neergeschoten. Moskou hulde zich in stilzwijgen en de Amerikanen meldden voorzichtig dat er een weervliegtuig vermist werd. Toen kwam Moskou met de grote onthulling: men had een Amerikaans spionagetoestel neergeschoten, maar over Powers nog steeds geen woord. Beschloss beschrijft op een prachtige manier de paniek die dan uitbreekt in Washington. Men wrong zich in onmogelijke bochten maar op 7 mei kwam Chroesjtsjov met de allergrootste onthulling: Powers leefde en had alles bekend. Op dat moment stond daarmee ook vast dat de harde lijn binnen het Kremlin had gewonnen. Chroesjtsjov had immers ook de optie om de kwestie in alle stilte op diplomatiek niveau af te handelen.

Eisenhower was razend: de CIA had immers beloofd dat in the worst case de Sovjets nagenoeg niets van de U-2 en Powers zouden terugvinden. Toch liet Moskou nog een opening, want volgens Chroesjtsjov had Eisenhower waarschijnlijk niets geweten van de U-2. Dit was echter eerder een wanhoopsbod van hem om Parijs en daarmee zijn eigen positie te redden. Immers, Eisenhower kon onmogelijk onwetendheid veinzen omdat dat zou impliceren dat hij niet werkelijk de controle over zijn buitenlandse beleid had en dat de militairen en CIA de dienst uitmaakten. En dit laatste zou zeker ook fataal geweest zijn in de presidentiële verkiezingsstrijd van die zomer. Anderzijds openlijk erkennen dat hij alles wist en dat de Verenigde Staten spionage bedreven, zou de top in Parijs al van tevoren doen mislukken. Toch besloot Eisenhower om dit laatste te doen. Op 8 mei verklaarde hij van de U-2-vluchten geweten te hebben en hij liet tevens doorschemeren dat de U-2-vluchten misschien doorgingen. Alle kaarten lagen op tafel en in feite was het spel gespeeld. Weliswaar ging iedereen toch naar Parijs maar Chroesjtsjov eiste dat Eisenhower zijn excuses zou maken, van verdere vluchten moest afzien en de schuldigen in Washington zou bestraffen. Onmogelijke eisen en dat wist iedere betrokkene. De top werd dus een flop en zou uiteindelijk voor Chroesjtsjov leiden tot zijn val in 1964.

Wat rest is het lot van Powers. Hij werd na enkele jaren uitgewisseld voor de Sovjet-spion Abel. Na vele omzwervingen eindigde hij uiteindelijk als helikopterpiloot bij een tv-station en zijn dagelijkse taak werd het doorgeven uit de lucht van de ochtend- en de avondspits. In augustus 1977 raakte zijn helikopter op grote hoogte zonder benzine en dit keer was Powers val wel dodelijk. De vraag waar Beschloss eigenlijk niet echt uitkomt, is waarom Eisenhower vlak vóór Parijs zoveel risico nam. Noodzakelijk was deze U-2-vlucht niet, want enkele maanden later lanceerden de Verenigde Staten hun eerste spionagesatelliet en was de U-2 niet langer nodig.

■