Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

Strateeg van het brede front
De achttien oorlogsmaanden van Eisenhower

Eisenhower: at war 1943-1945 door David Eisenhower Uitgever: Random House, 977 p. Importeur: Van Ditmar, f83,55

Cees Wiebes

In 1974 kwamen we David Eisenhower in de media af en toe tegen bij de berichtgeving over Watergate. De hele familie Nixon stond in die dagen volop in de schijnwerpers en David - getrouwd met Julie Nixon - ontkwam ook niet aan de aandacht van de pers. Zo werd 1974 zowel voor de Nixons als voor David Eisenhower een jaar vol frustraties. Voor David was de uitweg het schrijven van een studie over zijn grootvader en de latere president, Dwight D. Eisenhower. Of zoals David zelf stelt: ‘I was drawn to such a book because it seemed to offer a kind of refuge.’ Dit vluchtgedrag heeft in ieder geval een prachtige studie opgeleverd, want zo kan Eisenhower: At War 1943-1945 zonder voorbehoud genoemd worden. David kreeg in 1974 het idee om een studie te schrijven over Eisenhowers tweede ambtstermijn als president (1957-1961). Hij kwam echter al snel tot de ontdekking dat die tweede termijn niet goed begrepen kon worden zonder een analyse van de eerste ambtstermijn. Het onderzoek naar dit tijdvak leidde weer tot de conclusie dat voor een beter begrip van Eisenhower als president, een studie van de daaraan voorafgaande oorlogsjaren absoluut noodzakelijk was, want toen werd de basis gelegd voor de latere politieke carrière van Eisenhower. Het onlangs gepubliceerde resultaat is daarmee in feite het eerste deel van een grote Ike-trilogie, waarbij deel 2 eind 1988 en deel 3 in 1990 zal verschijnen. David heeft het materiaal voor zijn studie vooral geput uit de grote collectie van de Eisenhower Library in Abilene, Kansas, waar de persoonlijke papieren en documenten van Eisenhower zijn gedeponeerd. Naast het vele archiefmateriaal heeft hij tevens reeds verschenen studies en interviews gebruikt om het beeld te completeren. De honderd pagina's noten en bibliografie vormen dan ook al een eerste aanwijzing dat men hier met een degelijke studie te maken heeft.

De studie bestrijkt de periode van de benoeming van Eisenhower tot opperbevelhebber van de geallieerde strijdkrachten in december 1943 tot de definitieve Duitse nederlaag in mei 1945. Deze achttien maanden worden in bijna duizend pagina's neergezet en gezegd moet worden dat de lezer Eisenhower gedurende die achttien maanden nauwgezet van dag tot dag en soms zelfs van uur tot uur kan volgen bij alle ontwikkelingen in het oorlogstheater van Europa. Het accent ligt op alle vormen van strijd, zowel de militaire als de politieke strijd die in deze periode werd gevoerd. Strijd tussen Amerikaanse en Britse legerleiders, tussen Churchill, Roosevelt en Stalin, tussen Amerikaanse generaals onderling, tussen de Britse legerleiding en Britse commandanten toegevoegd aan Eisenhower, met de Gaulle et cetera. En tussen dit alles door moet Eisenhouwer zo'n achttien maanden laveren als ‘a watchman waiting to see where any trouble military or political arose’. Dit is dan ook het belangrijkste vertrekpunt bij de beschrijving van de meeste activiteiten van Eisenhower. Men komt derhalve Eisenhower steeds tegen als diplomaat in uniform en gezien Davids plannen voor een trilogie ligt het voor de hand dat hij hiermee de basis voor deel 2 en 3 wil leggen. Dat neemt niet weg dat door een overaccentueren van Eisenhower als politicus, Eisenhower als belangrijk militair strateeg soms tekort lijkt het worden gedaan.

Strijd was er al direct bij Eisenhowers benoeming tot opperbevelhebber toen de Amerikanen en Britten na de landingen in Noord-Afrika slechts moeizaam oprukten vanuit Sicilië naar het noorden van Italië. Op dat moment vocht de Sovjetunie voortdurend tegen vijfenzeventig procent van de totale Duitse strijdmacht en dan meestal nog de best getrainde troepen. Ook uit deze studie blijkt weer eens zonneklaar dat de Tweede Wereldoorlog beslist is aan het oostfront en dat de definitieve Duitse nederlaag toch grotendeels op het conto van het Rode Leger geschreven moet worden. Cynisch is er wel eens gesteld dat het Rode Leger ‘suffered more casualties before breakfast every morning than the Allies suffered in an month’.

Dwight D. Eisenhower
david levine

Overlord

Eisenhower was zich van deze scheve situatie wel degelijk bewust en stond achter Stalins verlangens inzake een tweede front in Europa. Immers, na de enorme Duitse nederlaag bij Stalingrad in januari 1943 rukte het Rode Leger in een gestaag tempo op. Een tweede front, bij voorkeur in Frankrijk, zou de Sovjetunie enigszins ontlasten van de grote Duitse militaire druk en daarmee de Duitse terugtocht en nederlaag bespoedigen. Op de eerste bijeenkomst van de drie grote leiders tijdens de oorlog eind 1943 in Teheran beloofden Roosevelt en Churchill met enige tegenzin dan ook aan Stalin dat de invasie van Frankrijk (codenaam Overlord) midden 1944 zou plaatsvinden. Eisenhower steunde dit besluit maar de Britten bleven ook na Teheran nog dwarsliggen. Tot dan toe was Italië het belangrijkste oorlogstoneel geweest met een dominerende rol voor de Britse troepen. Overlord zou dit definitief gaan veranderen; het Amerikaanse leger zou hier de boventoon voeren met alle (politieke) gevolgen van dien. Maar er was een additionele militaire reden voor de Britten onder leiding van Churchill om bezwaar te hebben tegen Overlord. Zij wilden het Duitse leger bestrijden door aanvallen op de flanken en met een doorstoot via Noord-Italië en Oostenrijk oprukken naar de Balkan om Oost-Europa veilig te stellen voor het Rode Leger. In een latere fase echter bleek deze strategie politiek nauwelijks haalbaar, ook al vanwege Roosevelts vertrouwen in Stalin. Maar vooral militair gezien was deze operatie gedoemd te mislukken, net als diverse andere militaire plannen die Churchill poogde te ontwikkelen. De Britse politieke en militaire strategie om Duitsland en Italië via de flanken aan te vallen legde het uiteindelijk af tegen de grote militaire aanval op het centrale deel van West-Europa.

Had Overlord dan geen politieke doeleinden? Zeker wel en dan vooral het verkrijgen van medezeggenschap in de Westeuropese toekomst, want voor Oost-Europa kwam het tweede front te laat. In 1942 of 1943 had zo'n front voor de Oosteuropese landen in politiek opzicht nog iets kunnen opleveren; midden 1944 niet meer.

Na de landing in Normandië kreeg Eisenhower weer alle gelegenheid om goed kennis te maken met zijn Britse tegenspelers en dan vooral Montgomery. Al snel laaiden de oude strategiediscussies weer op. Hoe Duitsland aan te vallen? Via een breed front zoals Eisenhower (met steun van Washington) wilde of via enkele speerpunten in de richting van Berlijn zoals Montgomery meende? Het is het kernconflict dat in deze studie continu opduikt en waarbij duidelijk wordt dat de Britten keer op keer bakzeil haalden. Het leidde aan Britse kant bij sommigen tot minachting voor het militair-strategisch inzicht van Eisenhower en de andere Amerikaanse generaals. Een andere uiting van de minachting was het arrogante gedrag van Montgomery die zelden persoonlijk op de topconferenties met alle generaals wenste te verschijnen maar vaak een afgezant zond. Dit alles leidde tot veel wrijving en persoonlijke conflicten. Diverse Britse voorstellen werden verworpen, maar - volgens de Amerikaanse generaal Bradley - ‘if Monty were an American commander’ zouden dezelfde voorstellen probleemloos geaccepteerd zijn.

Het ligt voor de hand dat de militaire strijd in Frankrijk, België en Nederland in het boek de meeste aandacht krijgt. Immers, daar is Eisenhower ruim anderhalf jaar zeer direct bij betrokken geweest. Enigszins storend bij het lezen van dit gedeelte is de enorme gedetailleerdheid waarmee alle ontwikkelingen worden beschreven. Weliswaar biedt een overzicht van de belangrijkste personen en een lijst met alle afkortingen en codenamen de lezer soelaas, maar het is toch soms even doorbijten als men alles precies wil volgen. Temeer omdat het aantal landkaartjes nu niet overweldigend genoemd kan worden.

De succesvolle invasie in Zuid-Frankrijk was voor Eisenhower een extra reden om vast te houden aan de strategie van het brede front en dit leidde uiteraard weer tot conflicten met Montgomery. Die wilde via Arnhem en Nijmegen in een speerpuntaanval snel doorstoten naar Berlijn, waar de opmars van het Rode Leger in hoog tempo op gericht was. Maar Eisenhower had nagenoeg geen interesse in Berlijn; een stad die hij als militair object nog weinig importantie toedichtte en waarvoor hij de prijs in aantallen slachtoffers veel te hoog vond. Volgens David ging Eisenhower op een gegeven moment zo ver dat hij Montgomery opdracht gaf om de luchtlandingen bij Arnhem door te zetten, hoewel hij vermoedde dat de doorstoot naar Berlijn zou mislukken. Gezien het resultaat kreeg Eisenhower daarmee op een cynische manier het gelijk aan zijn kant en haalde daarmee tegelijk ook Montgomery onderuit. Eisenhower wilde eerst de Ruhr innemen om daarna op te rukken naar de - met de Sovjets - afgesproken demarcatielijnen in centraal Duitsland. Bij de weergave van dit debat laat David na om duidelijk aan te geven dat de Ruhr door de geallieerde bombardementen en de ineenstorting van het Duitse transportsysteem als militair en economisch object ook sterk aan belang had ingeboet. Het was echter de politieke keuze van Eisenhower, gericht op latere politieke samenwerking met de Sovjets, die hier de militaire strategie dicteerde. Een strategie die Eisenhower ook hanteerde bij de bezetting van Praag. Deze hoofdstad werd eveneens aan het Rode Leger overgelaten, terwijl Amerikaanse troepen tot op een steenworp afstand waren genaderd. Zowel Berlijn als Praag waren gebeurtenissen die Eisenhower toen en later veel kritiek bezorgden. Het pleit voor de kleinzoon dat hij die moeilijke punten niet uit de weg gaat en alle kritiek op bepaalde besluiten van Eisenhower op een rij zet. In dit opzicht is het boek zeker geen hagiografie geworden.

Gedetailleerdheid

Al met al heeft David Eisenhower een uitstekende studie over zijn grootvader geschreven.

Bij de beschrijving van de vestiging van de Sovjet-dominantie in Oost- en Centraal-Europa maakt hij goed duidelijk dat de oorzaak daarvan niet gelegen was in Eisenhowers weigering om Berlijn en Praag in te nemen of in Roosevelts zogenaamde ‘uitverkoop van Oost-Europa’ op de geallieerde topconferentie in Jalta. Terecht geeft hij aan dat vooral de weigering van de westerse wereld om in de jaren dertig iets te ondernemen tegen de nazi's de oorzaak is geweest voor die Sovjet-dominantie. De Duitse aanval op de Sovjets in 1941 en de enorme verwoestingen bezegelden al het lot van Oost-Europa. Immers: ‘The devastation was the basis of Stalin's demands in Eastern Europe.’

[p. 9]

Weliswaar zijn er af en toe kleine fouten (in 1943: ‘Queen Juliana of the Netherlands’) maar kritiek kan men hoogstens hebben op de enorme gedetailleerdheid van het geschrevene. Temeer daar er over sommige gebeurtenissen betere en completere studies bestaan. Zo staat hij lang stil bij de conferenties van Teheran en Jalta, alhoewel Eisenhower daarbij niet aanwezig was. Men zal in de noten en bibliografie echter tevergeefs zoeken naar enkele standaardstudies over deze twee conferenties. En juist vanwege de gedetailleerdheid is het ook opmerkelijk te noemen dat voor de relatie tussen Roosevelt en Eisenhower geen materiaal is gebruikt uit de Roosevelt Library.

Mijn grootste kritiekpunt is echter het feit dat voor een studie die zich zo diepgravend bezighoudt met Anglo-Amerikaanse relaties, er geen gebruik is gemaakt van Britse archieven. Een bezoek aan het Public Record Office in Londen had David zeker moeten afleggen want dan had hij nooit beweerd: ‘The British pressures on Eisenhower are well documented but British pressures on Montgomery are not.’ In Londen had hij die zo kunnen vinden.

Het ligt voor de hand dat in deze studie de Britse generaals en politieke top er vaak niet al te best vanaf komen. Een der eerste Britse recensies in de Sunday Times, geschreven door Churchills secretaris Sir John Colville, is dan ook niet mis. Behalve dat zijn voornaam er verkeerd in staat (‘I have never been called Jack’), stelt dit prominente lid van de oude garde nog steeds: ‘Ike was politically naive’.

Maar als deze studie juist iets aantoont, dan is het wel het tegendeel van een naïeve Dwight D. Eisenhower.

■