Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 7]

Queneau, getekend door Viola. Illustratie afkomstig uit de Queneau-special van ‘Magazine Littéraire’, maart 1986
Queneau met zijn vrouw en de hond Lucky

Een ware boekhoudkundige manie
Dagboek van Raymond Queneau: een getuigenis van openhartigheid

Journal 1939-1940 door Raymond Queneau Uitgever: Gallimard, 257 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f39,35

Ed Jongma

‘Vroeger zou ik een dergelijk “dagboek” niet hebben kunnen schrijven. Ik zou er de openhartigheid voor gemist hebben. Ik wilde toen een volmaakt beeld van mijzelf nalaten: en ik schrapte. Maar nu gaat het niet om een kunstwerk, of een document, maar om een toets, een toets voor mijn middelmatige, vergankelijke en veranderlijke individualiteit, kortom om een getuigenis van openhartigheid.’

Aldus Queneau in zijn vorig jaar verschenen Journal 1939-1940. Hij is dan zesendertig jaar en heeft al een respectabel oeuvre op zijn naam staan. De suggestie die uit zijn woorden klinkt is, dat hij even iets anders wil, dat hij de stilering de stilering laat, en dat hij zich nu eens via het dagboek op onopgesmukte wijze wil uiten. Er komt bij dat het tijdstip waarop dit dagboek begint ook al lijkt te pleiten voor het incidentele karakter ervan. Hij staat op het punt een baan als leraar te aanvaarden, terwijl even later de oorlog uitbreekt en voor Frankrijk de ‘drôle de guerre’ begint. Aanleiding genoeg om de dagelijkse gebeurtenissen even op de voet te volgen.

Het doet daarom op zijn minst gesproken opmerkelijk aan dat de inleider Jean-José Marchand bekend maakt dat Queneau bijna zijn leven lang zijn dagelijkse reacties op papier heeft gezet. Waarom dan nu pas de geciteerde ontboezeming, deze rechtvaardiging voor het schrijven van een dagboek? Een bezigheid bovendien, die hem na ruim een halfjaar al knap gaat tegenstaan: ‘Dit dagboek begint me steeds minder te interesseren,’ schrijft hij op 14 februari 1940, en op 6 april: ‘Het is voor mij een corvee dit dagboek bij te houden.’ Op 30 juni 1940 noteert hij zelfs: ‘Sinds ik mijn dagboek ben begonnen - ongeveer een jaar geleden - heb ik nooit gewag gemaakt van politieke opinies.’ Heel raadselachtig, allemaal. Er is waarschijnlijk sprake van verschillende dagboeken, die in verschillende, door pauzes afgewisselde perioden, zijn geschreven.

Queneau, die wiskunde had gestudeerd, begon zijn schrijversloopbaan binnen de sfeer van het surrealisme, niet zozeer uit literaire overwegingen, maar om de manier van leven die het surrealisme voorstond, de ‘totale opstand’. Hij brak in 1929 om persoonlijke redenen met Breton, met wie hij aangetrouwde familiebanden had, maar bleef de zaak van het surrealisme trouw. In 1933 verschijnt zijn eerste roman Le chiendent, die op treffende wijze zijn manie voor getallen illustreert. Het boek bestaat uit 91 afdelingen. 91 = 7 × 13. De som van de eerste dertien getallen bedraagt 91, en 7 is, zoals hij zelf zegt ‘het numerieke beeld van mijzelf’. Zowel zijn beide voornamen als zijn achternaam bevatten 7 letters, en 3 × 7 is weer 21, de datum van zijn geboortedag (21 februari 1903). Toch heeft Queneau zelf de argeloze lezer op deze ‘tweede werkelijkheid’ van zijn roman attent moeten maken, want het verhaal, de ‘eerste werkelijkheid’, onthulde deze verborgen structuur niet als een vanzelfsprekende zaak.

Raadselachtigheid

Deze verstrengeling van mathematiek en literatuur, wat ook een spel met de vorm inhoudt, maar zonder dat dit ten koste gaat van de inhoud - het tegendeel is de bedoeling - maakt Queneau voor iemand als Rudy Kousbroek tot de ‘Ideale Schrijver, degene die “alles heeft”, die alle gewenste eigenschappen in zich verenigt’. Hiertoe behoort de raadselachtigheid van de teksten, die alleen maar door veelvuldige lezing valt te reduceren, maar vooral ook de humor, die tegelijk ‘vrolijk, droog en verlegen’ is, aldus Kousbroek. Het is dit gevoel voor humor dat hem in 1950 haast automatisch heeft doen belanden bij het Collège de ‘Pataphysique’, waar hij, als wiskundige, bij voorbeeld een verhandeling geeft onder de titel ‘Enige beknopte opmerkingen die betrekking hebben op de aerodynamische eigenschappen van de Optelsom.’ De eerste zin luidt: ‘Bij alle pogingen die tot in onze tijd zijn ondernomen om aan te tonen dat 2 + 2 = 4, is nooit rekening gehouden met de windsnelheid.’

In ons land is Queneau vooral bekend geworden door zijn roman Zazie dans le métro, ook al door de verfilming die van het boek werd gemaakt, en door de Exercices de style, die door Kousbroek in prachtige Nederlandse equivalenten zijn overgebracht. Het gaat over een triviaal voorval in een Parijse bus dat op negenennegentig verschillende manieren wordt verteld. Deze negenennegentig variaties (het aantal zou tot in het oneindige zijn op te voeren) zijn even zovele benaderingen van de Waarheid van een gebeurtenis, die daardoor zelf ongrijpbaar blijkt te worden. Anders gezegd: er zijn evenveel waarheden als er variaties zijn. Ook de meest simpele gebeurtenis hult zich in laatste instantie in raadselachtigheid.

Het dagboek lijkt op het eerste gezicht wars van alle Queneauiaanse geheimzinnigheden, want het gaat tenslotte om een ‘getuigenis van openhartigheid’. Alleen de wetenschap dat er nog andere dagboeken moeten zijn, voegt enig mysterie toe aan dit dagboek, zoals ik in het begin al schreef.

Queneau noteert op minutieuze wijze ook de meest onbenullige gebeurtenissen die zich voordoen, en geeft daarbij blijk van een ware boekhoudkundige manie. Menno ter Braak, die in dezelfde periode onder de druk der omstandigheden een dagboek is gaan bijhouden, noteert op 9 september 1939: ‘Gisteren in Gide's journaal min of meer blijven steken door het al te persoonlijke, dat op den duur toch irriteert. Vooral deze zin: “Mais m'étant cette nuit, par extraordinaire, servi d'un vase, je constate au matin que mes urines sont extraordinairement troubles.” Het is mij onbegrijpelijk, dat iemand zoveel waarde aan zijn urine (= pies) hecht, dat hij, na zijn “vase” zorgvuldig geconsulteerd te hebben, daarvan nota neemt in zijn dagboek.’ Men vraagt zich af wat Ter Braak gezegd zou hebben van Queneau, die gewetensvol bijhoudt hoe vaak hij 's nachts naar de wc is geweest - hij noteert zelfs twee bedplasserijen - de keren dat hij met zijn vrouw de liefde bedrijft, zijn masturbaties, en zijn astmatische benauwdheden.

Gemobiliseerd

Ook blijkt Queneau een trouw kerkganger te zijn, zonder dat zijn verhouding tot God erg duidelijk wordt. Ergens schrijft hij dat het de logica is die hem tot ‘God’ brengt, dat wil zeggen de notie van de waarheid, en op een andere plaats dat zijn religieuze gevoel volstrekt niet christelijk is: ‘Ik ben moslim.’ Deze gevoelens worden wat begrijpelijker als men weet dat hij hierin sterk is beïnvloed door het denken van de esoterische filosoof René Guénon, die in religies afwijkingen zag van een oertraditie, een soort universele Waarheid die ten grondslag zou liggen aan alle culturen. Guénon bekeerde zich in 1910 tot... moslim. Toch schrijft Queneau: ‘Als alle Fransen katholiek zouden moeten zijn, zou ik het ook zijn.’ Maar dit zal wel niet meer dan een syllogistisch grapje zijn.

Afgezien van deze privé-kant van het dagboek, is het natuurlijk heel interessant om te lezen hoe de gemobiliseerde Queneau reageert op de grote gebeurtenissen in Frankrijk en Europa. Zelf is hij veilig ver achter de linies gedetacheerd aan de Atlantische kust, zodat hij, ook na 10 mei 1940, niet daadwerkelijk aan de gevechtshandelingen hoeft deel te nemen. Als men, nieuwsgierig om te weten hoe hij de Duitse invasie van West-Europa beleeft, de beruchte datum 10 mei 1940 opslaat, leest men: ‘Tegen 9 uur komt adspirant K. melden dat België, Holland en Luxemburg zijn aangevallen. Grote kalmte; men is haast opgelucht.’ Frankrijk wordt zelfs niet genoemd, wat toch wel een frappant staaltje van verdringing mag heten!

Als al wat ‘bejaarde’ intellectueel valt hij enigszins buiten het gemene soldatenvolk, waar hij in weinig vleiende bewoordingen over schrijft. Zij doen niets dan snurken, winden laten, boeren en vuilbekken, en zij verdoen hun tijd met klaverjassen en biljarten: ‘Alle soorten mensen zijn nodig om een wereld te maken. Dit populaire gezegde is van een hoge wijsheid. Maar er zijn niet uitsluitend klootzakken, botteriken en imbecielen nodig.’ Ook de moreel is ver te zoeken. Van enige vaderlandsliefde blijkt geen sprake, en begrippen als Frankrijk en de Beschaving hebben hun greep verloren. ‘Iedereen denkt slechts aan zichzelf.’

Queneau was van 1932 tot 1938 in psychoanalyse, naar hijzelf zegt om verlost te worden van een ‘hinderlijke neiging om mijn zaken slecht te behartigen’. Men kan zich afvragen in hoeverre deze analyse succesvol is geweest, want de twee zaken die hij tijdens het onder de wapenen zijn ijverig nastreeft, te weten overplaatsing naar de frontlinie en tolk Engels worden, mislukken beide. Voor de overplaatsing bleek hij te oud, schrijft hij, maar wij weten dat Sartre, die slechts twee jaar jonger was, op dat moment in de Elzas zijn dagboek aan het schrijven was. Waarom het tolkschap mislukt wordt niet helemaal duidelijk, maar op 1 maart 1940 schrijft hij: ‘Het Engels spreken gaat steeds minder goed. Het is opmerkelijk dat ik er in mijn leven nog nooit in ben geslaagd, om wat dan ook te leren.’ Hij heeft er ten slotte vrede mee, vooral als hij hoort dat in Noord-Frankrijk nogal wat tolken door de Duitsers zijn opgepakt. In de laatste notitie van het boek kan hij dan ook met fraaie ironie schrijven: ‘God heeft mij elke militaire ijdelheid verboden, en heeft mij weggeleid van het gevaar, langs een weg die Hem behaagd heeft dat ik zou volgen. Ik bedank Hem dat Zijn Wil is geschied.’

Ik heb het dagboek, ondanks of misschien juist mede om de vele triviale feitjes, met veel plezier gelezen. Het is nu eenmaal altijd fascinerend om een bewonderde schrijver eens een jaar lang van dag tot dag te kunnen volgen, en vooral het eerste halfjaar, als de tegenzin in de dagelijkse notities nog niet aanwezig is, bevat toch wel veel boeiende en opmerkelijke passages. Eenmaal heeft hij, tussen waken en slapen in, een optimistisch ‘visioen’: ‘dat het leven een droom is waaruit men ontwaakt’. Wij dromen dus nog maar even verder.

■