Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Met een gewapende lijfwacht langs 's heren wegen
Het rechts-radicalisme in Nederland in de oorlogsjaren

Zwart en nationaal front Latijns georiënteerd rechts-radicalisme in Nederland 1922-1946 door Hans Schippers Uitgever: Internationaal Instituut voor sociale geschiedenis, 514 p., f48,-

Jan Meyers

Toen Arnold Meijer 1941 uitriep als ‘het jaar van Nationaal Front’, slaakte hij een loze kreet die zijn zelfoverschatting en gebrek aan werkelijkheidszin nog eens onderstreepte. Maar vijfenveertig jaar later lijkt het wel of zijn ‘kleine troep vervuld van haat’ althans in historiografisch opzicht toch nog z'n jaar heeft gekregen: nauwelijks is de drukinkt van Zondergelds boek droog of daar ligt Schippers' dissertatie.

Van Richelieu is bekend dat hij enige tijd heeft geaarzeld over wat hij zou worden: paus of politiek leider van Frankrijk. Zijn arrogantie werd gerechtvaardigd door bekwaamheid. Maar wat kan een slap-stickfiguur als Arnold Meijer hebben bezield om leider van Nederland te willen worden? Zonder al te veel gepsychologiseer verklaart Schippers: een onbegrensd vermogen om te geloven in wat hem aangenaam was, bewieroking in huiselijke kring, funeste invloed van de priesteropleiding en Wouter Lutkie, het destijds veel voorkomende verlangen naar een sterke man. Ik zou eraan toe willen voegen, dat het in de familie zat: zijn vader, hereboer en gemeenteraadslid, dacht ook dat hij God was.

Nog een vraag: wat drijft iemand om na al die anderen, Joosten (al gaat die niet verder dan 1940), Zaal, De Jonge, De Jong, Zondergeld, om een niet onaanzienlijk deel van zijn korte leven te besteden aan nog eens een verhandeling over dit onderwerp? Dat kan alleen worden gerechtvaardigd door een nieuwe visie of nieuwe feiten die een vollediger beeld geven dan we tot dusver hadden.

Schippers is sociaal-historicus, wat een specciaal accent aan zijn studie geeft. Aan de hand van het lidmaatschapskaartenbestand, voor zover nog intact (wat zouden we graag weten welke kaarten verdonkeremaand zijn!), geeft hij een sociologische analyse van de leden van Zwart Front en Nationaal Front. Opvallend is de lage leeftijd: 65% van Zwart-Fronters was onder de veertig, 33,5% onder de dertig; voor NF waren die percentages zelfs bijna 75 en 53,5. In verband hiermee had ik graag wat meer verklaringen, desnoods speculaties gezien. Dat de grootste aanhang in het zuiden zat, wisten we al, ook welke beroepscategorieën zich aangetrokken voelde tot ZF. Maar opmerkelijk is de constatering dat NF zoveel lieden met een hogere of middelbare opleiding aantrok, waaronder nogal wat onderwijsmensen en publicisten.

De plaatsing van het Latijns georiënteerde rechts-radicalisme ten onzent in een internationaal kader, is theoretisch interessant, maar voor Meijers beweging minder relevant: in de tweede helft van de jaren dertig legde hij juist de nadruk op het specifiek Nederlandse, wat uiteindelijk leidde tot opheffing van ZF en oprichting van NF. Hij ontwikkelde zich dus in een richting tegenovergesteld aan die van Mussen die in die tijd juist radicaler werd. Met Meijer was dat pas het geval tijdens de bezetting, echter niet uit groter affiniteit tot het geradicaliseerde Italiaanse voorbeeld, maar bij wijze van opportunistisch lonken naar het nationaal-socialisme. Deze term doet dan ook plotseling opgeld in de taalkring van de Fronters.

Nationaal schandaal

Blijkens de ondertitel gaat het over het tijdvak 1922-1946, maar Schippers vergroot twee perioden uit: 1940-1941, de collaboratie, en de naoorlogse periode, waarin hij een uitstekende samenvatting geeft van de ‘affaire-Meijer’. Met een variant op Multatuli's uitspraak mag gezegd worden dat de staart alleen al de schepping van het beest rechtvaardigt.

Aanvankelijk werd NF door ‘Londen’ wel als landverraderlijk aangemerkt, in tweede instantie niet, al is volgens Scheps alleen al de kwestie van het Nederlands Legioen toereikend voor die kwalificatie. De Engelandvaart van oud-Fronters, nadat NF in Nederland uitgerangeerd was, zal daar niet vreemd aan zijn geweest. Sommigen van hen wisten daar hoog op te klimmen. Drie stafofficieren van prins Bernhard waren aanhangers van Meijer, althans geweest. Dank zij hun protectie kreeg deze als politiek delinquent in Vught een zacht baantje dat hem in staat stelde om de poort uit te stappen en onder te duiken. Dit laatste moet niet al te letterlijk worden opgeval. In werkelijkheid reed hij als het zo uitkwam langs 's heren wegen in een militaire auto met een gewapende lijfwacht en publiceerde hij rustig wat hij op zijn hart had. Pogingen om NF alsnog het predikaat landsverraderlijk te verlenen mislukten na veel geharrewar achter de schermen van Militair Gezag en justitie. Meijer werden vele handen boven het hoofd gehouden - van de roomse clerus, de rechtse roomse pers, personen uit de omgeving van de prins, lieden die de leiders van de Nederlandse Unie met hun collaborateursverleden wilden sauveren. De Quay was toen minister van Oorlog. Ondertussen bleef Meijer maar op vrije voeten en ontstond het bekende schandaal, waarbij het af en toe wel leek of degenen die hem achter slot en grendel wilden hebben de boosdoeners waren.

Kardinaal De Jong liet weten dat hij Meijers optreden in de oorlog geen misdrijf vond, hoogstens een politieke fout, wat bewees dat de kerk geen problemen had met zijn antisemitisme.

Of ook de prins Meijer gunstig gezind was, is een vraag waar Schippers niet op ingaat. Klinkenberg verschaft evenmin licht in deze. Dat destijds autoritaire opvattingen opgeld deden in hofkringen, is bekend, maar bewijst natuurlijk nog niets.

Er blijven nog meer vragen bestaan. Waar haalde bijvoorbeeld die Bussumse pastoor al dat geld vandaan dat hij Meijer toespeelde? En hoe zit het nou met het plan, waar Jan Rogier het over heeft maar Schippers niet, om Meijer het land uit te smokkelen naar Franco-Spanje, dat hij vanwege het heilzame regime als het paradijs op aarde beschouwde?

Het zou mooi zijn als deze hele geschiedenis ook eens in een voor breed publiek toegankelijk boek werd behandeld, zoals bijvoorbeeld Martin Schouten het met de ‘affaire-Oss’ heeft gedaan. De ‘affaire-Meijer’ is beslist niet minder intrigerend. En als Meijer inderdaad in zijn fascistenpak naar de wormen is gegaan, zoals ze in Oisterwijk weten te vertellen, hebben we nog een symbolisch slot ook.

■