Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Een collectief beleefde zoekerigheid op seksueel gebied
De politiek van het uiterlijk schoon: is a beauty a joy for ever?

Schoonheidsgeheimen Vrouwen en de Politiek van het Uiterlijk Schoon door Wendy Chapkis Vertaling Tineke Funhoff Uitgever: Sara, f29,50

Bernadette de Wit

Wendy Chapkis, een uit de Amerika afkomstige medewerker van het Transnational Institute, schreef een boek over de maatschappelijke mechanismen die het uiterlijk van vrouwen dicteren. Zij vormt er zelf een passende illustratie voor. In interviews in homobladen verklaarde een nogal tobberige Chapkis dat ontevredenheid met haar lichaam de aanleiding was voor dit boek. Chapkis heeft een voor Westeuropese begrippen meer dan gemiddelde lichaamsbeharing. Haar snor bracht haar in conflict met het gangbare ‘vrouwelijke’ schoonheidsideaal, terwijl de ontevredenheid met haar uiterlijk weer botste met de lesbischfeministische ideologie. Schuldgevoelens genoeg. Immers, predikt het feminisme niet een krachtig verwerpen van seksistische normen? Ingeklemd tussen beide oorlogszuchtige imperatieven - het seksisme en het antiseksisme - schreef Chapkis Schoonheidsgeheimen, een verzameling essays, afgewisseld met in monoloogvorm opgeschreven interviews met vrouwen over hun uiterlijk. Het is jammer dat de foto's van Gon Buurman in de Nederlandse uitgave grijs en vol stofjes zijn afgedrukt. De interviews geven een boeiend tijdsbeeld, omdat ze zeer ongelijksoortig zijn. Sommige verhalen bereiken een literaire precisie, of zijn verfrissend nuchter, maar er zijn ook stijlbloempjes van larmoyant vrouwelijk masochisme of schematisch socio-jargon.

Onze cultuur verwacht dat mensen van het biologisch vrouwelijk geslacht zich ook cultureel ‘vrouwelijk’ gaan gedragen en voelen. Als uitgestotene door de heteroseksuele vrouwelijkheidsnorm komt Chapkis in het geweer tegen de mythe dat mannelijkheid en vrouwelijkheid aangeboren en intrapsychisch zijn. De door velen verlangde eenheid tussen biologische sekse, sociale identiteit en seksuele voorkeur is kunstmatig, stelt de schrijfster ferm. Maar de stijl van haar eigen dagboekfragmenten in Schoonheidsgeheimen is nogal MMS-achtig wat er maar weer op wijst dat die ‘geconstructueerde’ officiële vrouwelijkheid een hardnekkig leven leidt.

Uiterlijke schoonheid is onverbrekelijk verbonden met politieke en economische ongelijkheid, betoogt Chapkis. Het traditionele geheim van vrouwen is dat een mooi gezicht hen toegang zal verschaffen tot liefde, bescherming en een maatschappelijke positie, aan de zijde van een man wel te verstaan. Dat geldt onverkort voor moderne carrièrevrouwen, al dingen zij dan naar de gunsten van de machtige zakenmannen. Al heel jong krijgen vrouwen het gevoel dat ze ‘anders’ en ‘minder’ zijn dan de als algemeen gepresenteerde mannelijke mens. Er bestaat geen vrouwclijke tegenhanger van de man die zijn gezin elke ochtend met het openlijke scheerritueel herinnert aan zijn mannelijkheid. Advertenties voor vrouwelijke ontharingsprodukten laten alleen het eindresultaat zien. De onderliggende boodschap van make-up is dat er een onvolkomenheid (kleine ogen, puntige kin) moet worden gecorrigeerd, gecorrigeerd.

Tabellen

Mooi zijn is vooral een kwestie van adolescent blijven. Nog niet zo lang geleden maakte de actrice Jane Fonda, toonbeeld van jeugdige slankheid en discipline, bekend dat ze drieëntwintig jaar aan boulimie (overmatig eten en dwangmatig overgeven) had geleden. Het doel van boulimie (haar geheime ondeugd) en conditietraining (haar openlijke deugd) is gelijk, zegt Chapkis: ‘leef, maar verander niet’. En uiteraard moeten vrouwelijke body-builders wel sexy blijven. Dik zijn en een slechte conditie hebben staat voor veel vrouwen gelijk aan zich machteloos voelen. Het aantal vrouwen dat zich dik voelt is overigens een veelvoud van wat volgens lengte-gewichttabellen als dik beschouwd kan worden. Dieet houden is vaak een zelfgekozen oplossing voor depressies en een algeheel gevoel van incompetentie.

Foto's van Gon Buurman uit Schoonheidsgeheimen

Hoezeer de details ook veranderen - grote of kleine borsten, een bleke of gebronsde huid, een tenger of gespierd figuur - de principes blijven blijkens de reclameteksten eender. Vrouwen zijn zelf verantwoordelijk voor hun schoonheid, en hun lichaam bepaalt hun aanzien. De verhouding van mannen tot hun lichaam lijkt dan ook minder onderhevig aan spanningen. Mannen mogen zweten en ouder worden, ze krijgen er niet minder macht, aandacht en respect door.

Producenten van mode en cosmetica, reclamebureaus en massamedia zijn steeds nauwer gaan samenwerken om het witte westerse schoonheidsideaal over de hele wereld te verspreiden. Chapkis komt met interessant cijfermateriaal en onthullende citaten. Zonder omwegen erkennen de reclamemensen en uitgevers hun bijdrage aan de wereldwijde homogenisering van de massacultuur. Ook de filmindustrie bouwt voort op de ongclijke tegenstelling tussen man en vrouw, zwart en wit. Terwijl de internationale media de westerse cultuur naar ontwikkelingslanden brengt, duiken steeds meer Derde-Wereldvrouwen op in de reclames van de reis- en toeristenindustrie, als metaforen van een verdwijnende exotische wereld.

In een naar sekse, ras en klasse verdeelde maatschappij drukken uiterlijke kenmerken macht uit. Het sobere, driedelige maatpak drukt gezag uit, maar voor vrouwen op weg naar een professionele carrière is de keuze voor kleding nog zo eenvoudig niet. In de ‘Dress for succcss’-literatuur wordt ambitieuze vrouwen afgeraden om kleuren en stoffen te kiezen die naar ‘vrouwelijkheid’ (roze, pastel) of een lager milieu (paars, goud) verwijzen. Hier verwoordt Chapkis de teleurgestelde verbazing van veel feministen: waar blijft de tijd? De tweede feministische golf begon met het delen van ervaringen, brengt ze in herinnering, en al het werk werd collectief gedaan. Nadat er in de Verenigde Staten door feministen een wet tot stand was gebracht die vrouwen gelijke rechten gaf, probeerde menig doorsneevrouw individueel omhoog te stijgen op de maatschappelijke ladder. In het bedrijfsleven zijn vrouwen elkaars concurrenten geworden. Van arbeiderssolidariteit is geen sprake meer, is Chapkis' sentimentele conclusie. Daarbij gaat ze geheel voorbij aan de uiteenlopende materiële voorwaarden: in een assemblagefabriek of een praatgroep ontstaat nu eenmaal sneller solidariteit dan in een beleggingsadviesfirma.

Moeilijk

De vrouwenbeweging is altijd ten strijde getrokken tegen het keurslijf van de vrouwelijke mode. Degelijkheid was troef, als het aan de feministen lag. Chapkis vindt het jammer dat de speelsheid daarbij het loodje heeft gelegd, maar ze voegt er volgens goed feministisch gebruik sussend aan toe dat dat heel ‘begrijpelijk’ is, ‘zolang seksueel genot nog vergezeld gaat van de twee grote broers seksisme en aanranding’. Zwaar-op-de-hand-zijn is in de (lesbisch-)feministische subcultuur erg populair, maar ook grote woorden gaan erin als koek: sexy kleding, hoe amusant ook, is volgens Chapkis ‘gevaarlijk vooreen vrouw in een wereld vol mannelijk geweld’.

Naar een kleurrijker revolutie, de titel van het laatste hoofdstuk, geeft al aan waar de schrijfster heen wil. ‘Wij’ (feministen) staan nog maar aan het begin wat betreft het zoeken naar ‘werkelijk bevrijdende’ alternatieven voor het passieve Playboy-schoonheidsideaal. Dat dat ‘moeilijk’ is, zal ons in de loop van het hoofdstuk nog herhaaldelijk onder de neus worden gewreven. Sterker nog, spelen met het uiterlijk is zelfs een ‘afschuwelijk ernstige kwestie’ tegen de achtergrond van de economische ongelijkheid. Al sinds jaar en dag cultiveert de feministische subcultuur een collectief beleefde zoekerigheid op seksueel gebied. Het is èèn en al (vrouwelijke?) afwachtendheid, omdat niemand in de fout durft te gaan. Een ‘fout’, dat wil zeggen een heteroseksistische normoverschrijding, is snel gemaakt. Chapkis' pleidooi voor een neostrijdbare ‘feministische mode’ - ditmaal niet met tuinbroeken en werkmanshemden, maar ‘misschien’ met glitteroorbellen en ‘een felgekleurde rok die leuk staat boven de behaarde benen van beide seksen’ - kan gevoeglijk worden bijgezet in de feministische folklore.

■