Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Het onuitroeibare verlangen naar de steen der wijzen
Michel Korzec fileert het holisme

‘De deur die opengaat’, gravure van Flammarion. Illustratie van het verlangen om de grens tussen werkelijkheid en religie op te heffen

De kitsch van het holisme door Michel Korzec Uitgever: Veen, 112 p., f 19,90

Liesbeth Koenen

Wat is holisme? De volgende redenering bijvoorbeeld: het kan geen toeval zijn dat in het woord holisme de stam hol zit, hol van leeg en hol van op hol slaan. Holisme is: alles hangt met alles samen, alles is ‘een’ en alles heeft betekenis. Dat geldt voor de mens, voor de wereld en voor de hele kosmos. Holisten zeggen dat ze ‘Nieuwe Wetenschap’ bedrijven, en dat ‘De nieuwe Tijd’, ook wel ‘Het Zonnetijdperk’, is aangebroken. Ze spreken over ‘Harmonie’ en ‘De Samenzwering van de Waterman’, of over ‘Het Zachte Alternatief’ (‘Mensvriendelijkheid’, ‘Diervriendelijkheid’, ‘Een Nieuw Liefdes- en Arbeidsethos voor Vrouwen’), et cetera, et cetera. Holisten zijn in de mode.

Vorig jaar augustus verscheen in deze bijlage een artikel van Michel Korzec getiteld De kitsch van het holisme. Datzelfde stuk is nu het laatste gedeelte van een compleet twistschrift geworden. Korzec is behalve publicist fysicus en socioloog, en juist naar aanleiding van de ontwikkelingen in de fysica is de nieuwste golf holisme begonnen te rollen. De ontdekking dat de wetmatigheden in de gewone wereld anders zijn dan die in de atomaire en subatomaire wereld, heeft een aantal mensen ertoe gebracht die ‘onderwereld’ van de quantummechanica in verband te brengen met oosterse filosofie en mystiek.

De eerste die dat (in 1979) met veel succes deed was Gary Zukav. Hij hing zijn, overigens zeer heldere, bespreking van de ontwikkelingen in de natuurkunde op aan de verschillende betekenissen die het woord Woe-Li in het Chinees kan hebben. ‘Patronen van organische energie’, ‘mijn manier’, ‘onzin’, ‘ik hang aan mijn ideeën’ en ‘verlichting’ zouden precies weerspiegelen waar het in de quantummechanica om draait. Korzec laat zien dat Woe en Li zo veel verschillende dingen kunnen betekenen dat een combinatie van die twee woorden meer dan duizend mogelijkheden oplevert, en niet alleen de vijf die Zukav eruit gepikt heeft. Dit illustreert een van de belangrijkste kritiekpunten van Korzec op de holistische aanpak: alleen door zaken enorm te simplificeren, of door ze te vervalsen, kun je de indruk wekken dat een alomvattende synthese van alles met alles, van alle conflicten, ongerijmdheden en tegenstellingen mogelijk is.

Een fraai voorbeeld is de oceanische oer- of-wel oo-belevenis (die bestaat naast de ahabelevenis). Fritjof Capra lijdt daar bijvoorbeeld aan. Zijn boek De Tao van fysica gaat nog een stuk verder dan Zukavs Dansende Woe-Li meesters. Het diepe gevoelen dat een oo-belevenis voor Capra is vat Korzec aldus samen: ‘De wereldzee rolde uit aan mijn voeten. Over mij goten de sterren een continue stroom van fotonen. De zandkorrels trilden onder mijn tenen. En ineens wist ik, voelde ik, hoe één dit alles was: siliciumatomen, water, de sterren, mijn ogen en ledematen die naar de kosmos reikten en mijn gedachten die de hele aarde en kosmos bevatten. En op dat ogenblik wist ik dat dit de dans van de Shiva was, de Heer van de Dansers zoals de Hindoes hem vereren.’

Beter dan welke passage ook laat dit stukje tekst zien hoe holistisch redeneren en voelen in zijn werk gaat. De manier waarop Korzec vervolgens aantoont dat er toch iets niet klopt is te mooi om te missen. Ook Michel Korzec heeft namelijk wel eens een oceanische oerbelevenis: hij staat dan bijvoorbeeld aan de Prins Hendrikkade bij het IJ, maar behalve stromen fotonen, sterren en siliciumatomen, ziet hij ook katten die stinkende haringen met paarse maden eten, en schurftige honden, en krijsende meeuwen, en een junk met luizen in zijn haar. Ook allemaal één: hijzelf en deze vader hemel, moeder aarde, tante meeuw en oom junk, broeder atoom en zuster luis, deel van het geheel dat de taoïsten dao noemen, de christenen gemeenschap en liefde en de boeddhisten nirvana. Hier heeft u de kitsch van het holisme in optima forma en tevens een kleine proeve van hoe komisch dit twistschrift regelmatig is.

Overigens merkt Korzec over de geschriften van mensen als Capra terecht op dat ze nooit een verklarende theorie bieden voor wat zich allemaal op (sub)atomair niveau afspeelt in deze wereld. Die zal er op deze manier ook niet komen, want je kunt er dan misschien wel een holistische levensbeschouwing of wetenschapsfilosofie op nahouden, een holistische onderzoeksmethode is per definitie onmogelijk, en wordt daarom nergens gebruikt.

Naast de natuurkunde zijn er nog veel meer terreinen waarop holisten zich werpen. Capra zelf breidde na het succes van De Tao van fysica zijn gebied flink uit. Onze complete cultuur verkeert volgens hem in crisis: de rationalistische en reductionistische wetenschapsbeoefening die de werkelijkheid in stukjes hakt heeft haar langste tijd gehad, en moet daarom hoognodig vervangen worden door een ander, namelijk holistisch paradigma. In zijn tweede, zo mogelijk nog succesrijkere boek Het keerpunt probeert hij daarom alle ‘alternatieve’ wetenschapsbeoefening van de afgelopen vijftien jaar aan Amerikaanse en Westeuropese universiteiten bij elkaar te brengen. Zaken als het marxisme, ‘technologie met een menselijk gezicht’ en vrouwenstudies moeten een gezamenlijke theoretische basis krijgen.

Daar is op zichzelf weinig tegen, maar een overgang naar een nieuw paradigma is het niet. Zoiets vereist immers ook een passende nieuwe onderzoeksmethode, en die hebben holisten

[p. 12]

zoals gezegd niet te bieden. Daarnaast is veel van wat Capra in zijn boek beweert gebaseerd op een gebrek aan historische en/of culturele kennis, en op het overnemen van onware beweringen van anderen. Het komt er volgens Korzec op neer dat ‘overal waar Capra het woord mens gebruikt, “Amerikaanse intellectueel” had moeten staan’. En: ‘Overal waar wereld of samenleving staat, dient men de campus van de universiteit van Berkely (sic) in de Verenigde Staten te lezen of Marin County uit The Serial.’

Een boel waars

Ook in Nederland ziet Korzec holistische uitwassen. Hij citeert bijvoorbeeld het een en ander uit het holistisch-feministische geraaskal waarmee de sociologe Iteke Weeda haar ambt als buitengewoon hoogleraar Vrouwenemancipatievraagstukken aan de universiteit in Groningen aanvaardde. Weeda sprak over een gesignaleerd ‘nieuw holistisch arbeidsethos’ dat samen met het ‘liefdesethos’ verweven wordt tot een ‘leefethos’. Daarin is niets meer ‘gescheiden’. Er ontstaan ‘nieuwe soorten liefdesverbintenissen’, niet meer exclusief aan één partner gebonden, mensen zijn namelijk ‘trouw aan een roeping, niet aan een persoon’. ‘Geborgenheid’ wordt daarom voortaan in ‘gezamenlijkheid’ gezocht. Enfin, Korzec onthoudt zich hier verder van commentaar en het lijkt me inderdaad dat dit geval voor zichzelf spreekt.

Eén vraag dringt zich bovenal op: waar komt in vredesnaam het succes van dit alles vandaan? Ook dat vertelt Korzec. Allereerst: er zit (in de woorden van holistisch politicus Roel van Duijn) ‘een boel waars’ in: het geheel is soms meer dan de som van de delen, en delen van een geheel hangen vaak met elkaar samen. Bovendien is er inderdaad veel mis met de huidige wetenschapsbeoefening, en blijkt de moderne natuurkunde verbijsterende aspecten te bevatten. Ook is het taoïsme een mooie levensbeschouwing. Feminisme, ecologisme, systeemtheorie, gezinstherapie en vredeswetenschap, het bevat allemaal ‘een boel waars’. Maar het is niet waar dat taoïsme of welke andere oosterse filosofie dan ook beter in staat is de problemen op te lossen van bijvoorbeeld de wapenwedloop of de zin en zinledigheid van het bestaan.

Nog een aantrekkelijk punt van het holisme is dat het gemakkelijk op van alles toe te passen is, zelfs als je niet helemaal begrijpt hoe het werkt. Korzec laat dat zien aan de hand van de ontwikkelingen in de gefingeerde wetenschap ‘hippologie’, de leer der paardachtigen: eerst was er alleen ‘paard’, toen kwamen er allerlei onderscheidingen (zebra, mustang en ook hoeven, manen, benen et cetera), maar nu is er een trend om het paard weer in zijn totaliteit te beschouwen: datgene wat een paard tot paard maakt is de paardachtigheid. Dit algoritme is bruikbaar voor de meest uiteenlopende dingen, en laat ook nog zien hoe hol de holistische kijk is.

Maar zijn grootste populariteit dankt het holisme waarschijnlijk toch aan het diepmenselijke, onuitroeibare verlangen naar een steen der wijzen en naar een opheffing van de grens tussen realiteit en religie, tussen stof en geest, mens en natuur, enkeling en maatschappij. Dat maakt ook dat holisme geen wetenschap is maar een geloof. De sprookjeswereld zonder conflicten die dit geloof ons voorspiegelt, noteert Korzec, vertoont bovendien griezelige overeenkomsten met andere ‘Gezonde Gevoelens’-filosofieën zoals het fascisme. Tot dusver zijn zulke filosofieën altijd op totalitaire maatschappijen uitgelopen, en dat lijkt me zeker iets om in gedachten te houden.

Michel Korzec heeft een prachtig met tekeningen verlucht boekje gemaakt, vol dingen die niet genoeg gezegd kunnen worden. Hij heeft ze bovendien heel leesbaar en vaak grappig opgeschreven. Eigenlijk heb ik maar op een ding kritiek: dit twistschrift is iets te veel gericht op ‘ingewijden’: er wordt een hoop bekend verondersteld en de opzet (kleine hoofdstukjes die allemaal weer een andere vraag beantwoorden) maakt de inhoud soms te fragmentarisch. Ik ben bang dat het boek daarom, ten onrechte, maar weinig moderne holismeadepten zal bereiken.

■