Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 11]

Churchill, de staatsman die zo graag soldaatje speelde
De aanloop naar de overwinning, 1941-1945

Road to victory Winston S. Churchill, 1941-1945 door Martin Gilbert Uitgever: Heinemann, 1417 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f79,80

Bert Zeeman

In januari 1944 verbleef de Britse premier Winston Churchill met zijn vrouw Clementine in Marrakech, Marokko. Na afloop van de conferentie van Teheran, de eerste bijeenkomst tijdens de Tweede Wereldoorlog van de regeringsleiders van de Sovjetunie (Stalin), de Verenigde Staten (Roosevelt) en het Verenigd Koninkrijk, was Churchill door een dermate zware longontsteking getroffen dat zijn lijfarts een langdurig verblijf in Noord-Afrika essentieel achtte voor een spoedig herstel. Onder de indruk van de slechte fysieke toestand van haar man, uitte Clementine zich in Marrakech in sombere bewoordingen over de toekomst: ‘I never think of after the war. You see, I think Winston will die when it's over.’

Haar verzuchting bevatte een dubbele kern van waarheid. Enerzijds was het een erkenning van het feit dat Churchill alle in hem aanwezige energie legde in het leiding geven aan het Britse aandeel in de strijd tegen Duitsland en Japan zonder zijn eigen gezondheid in acht te nemen. Zijn toch al ongezonde leefwijze (werkdagen tot 3 of 4 uur in de nacht met veel sterke drank en sigaren) werd nog eens extra verzwaard door lange, uitputtende reizen en conferenties, en dat voor iemand die in 1944 al de zeventigjarige leeftijd had bereikt. Churchills gezondheid was dan ook een voortdurende bron van ongerustheid voor zijn directe omgeving; zijn zware longontsteking, die hem enkele dagen op het randje van leven en dood deed zweven, was daar de zoveelste aanleiding toe.

Anderzijds lag in Clementines uitspraak ook de waarheid besloten dat Churchill lééfde voor de oorlog. Hij, de ‘statesman/warrior’, verlustigde zich als geen ander in het soldaatje spelen, in (vaak onuitvoerbare) strategieën bedenken, in veldslagen op de stafkaarten vooraf uitspelen, in aan het front aanwezig zijn. Geen groter plezier kon hem gedaan worden dan een bezoek aan zijn jongens aan dat front. Vaak verscheen hij daar tot wanhoop van de commandant in het betrokken oorlogstheater, immer voorzien van zijn onafscheidelijke sigaren, met de mededeling dat hij graag de linies van de vijand van zo dichtbij mogelijk wenste te zien. Het einde van de oorlog zou daarom niet alleen Churchills einde betekenen omdat zijn fysieke vermogens dan uitgeput zouden zijn, maar ook omdat het de belangrijkste drijfveer achter zijn bestaan zou wegslaan.

Clementine Churchill had het echter mis. Haar man overleefde niet alleen VE- en VJ-Day, in de daaropvolgende 19½ jaar keerde hij nogmaals als premier terug, verwierf hij in 1953 de Nobelprijs voor de letterkunde voor zijn zesdelige oorlogsmemoires, werd hij in 1959 voor de laatste maal in het Lagerhuis gekozen en overleed ten slotte op 24 januari 1965 op een leeftijd die alleen de allersterksten bereiken, namelijk negentig jaar. Hij, de oudste van het overwinnende triumviraat van de Tweede Wereldoorlog, overleefde zijn medeoorlogsleiders Roosevelt en Stalin met twintig, respectievelijk twaalf jaar.

Driehoeksverhouding

Als het goed is hebben we dus nog een aantal delen van Churchills officiële biografie van Martin Gilbert te goed nu, na Finest Hour, 1939-1941, het tweede deel over de oorlogsperiode is verschenen: Road to Victory, 1941-1945. Gilberts biografie (in 1966 door Churchills zoon Randolph begonnen en na diens dood in 1968 door Gilbert voortgezet) heeft inmiddels een ontzagwekkende omvang bereikt. Sinds 1966 zijn er, inclusief Road to Victory, zeven delen en dertien zogenaamde ‘companion’-delen met bronnenmateriaal verschenen met een totale omvang van bijna 20.000 bladzijden. Road to Victory, met zijn ruim 1.400 bladzijden, misstaat dan ook zeker niet in deze volumineuze reeks. Niemand hoeft zich overigens door die ontvang te laten afschrikken. De figuur Churchill en Gilberts vlotte pen staan borg voor een uitermate leesbaar geheel.

Winston Churchill
david levine

Road to Victory is in essentie de kroniek van een driehoeksverhouding. Met de Japanse aanval op Pearl Harbour en de daaropvolgende oorlogsverklaring van Duitsland aan de Verenigde Staten kwam in december 1941 het bondgenootschap van de Grote Drie geallieerden tot stand. Binnen dat bondgenootschap vormde in de jaren 1942 en 1943 het ‘tweede front’ de grootste twistappel. Stalin drong consequent aan op de opening van een dergelijk front, in zijn optiek een aanval in het centrale deel van West-Europa, om de geweldige druk van de Wehrmacht op het oostfront te verzwakken. Churchill voelde daar, zeker in deze periode, niets voor. Hij zag veel meer in een aanval via wat hij de ‘soft underbelly’ van Europa noemde, Italië en de Balkan. Tot zijn voldoening wist hij Roosevelt ertoe te bewegen inderdaad in eerste instantie via die weg de as Duitsland-Italië aan te vallen: operatie ‘Torch’ in november 1942, de geallieerde landingen in Noord-Afrika, vormde het voorspel tot de invasie van Italië in het volgende jaar.

Dat de Britten op dat moment nog het merendeel van de troepen van de Brits-Amerikaanse strijdkrachten leverden, zal niet geheel vreemd zijn geweest aan het honoreren van Churchills wensen. En als het aan Churchill had gelegen, was de aanval via de ‘soft underbelly’ gecombineerd met een grote geallieerde aanval op Noorwegen. Op deze wijze zou nazi-Duitsland door de westerse geallieerden vanuit het noorden en het zuiden als een noot gekraakt moeten worden. De Britse militaire staf verhinderde echter dat ook dit plan van hun minister van Defensie ten uitvoer werd gebracht, al weerhield dat Churchill er niet van om nog in juli 1943 te trachten zijn ondergeschikten ervan te overtuigen dat de voor 1944 geplande landingen in Normandië toch opgegeven moesten worden ten faveure van zijn Noorwegen-expeditie. Hij lanceerde daarbij het idee ijsbergen te gebruiken als drijvende vliegvelden, onder de codenaam ‘Habbakuk’. Destijds riep dit plan al zoveel scepsis op dat een van de betrokkenen voorstelde de term ‘milli-Habbakuk’ in te voeren als nieuwe maatstaf voor onuitvoerbaarheid! Het strekt Gilbert tot eer dat hij deze informatie, weliswaar in een voetnoot, niet achterwege laat.

De Brits-Amerikaanse strategie kwam ondertussen onder steeds sterkere kritiek van Stalin te staan. Deze achtte de aanvallen via de flanken beslist geen alternatief voor een aanval op het centrale front. Zijn voorkeur hiervoor was ook volkomen verklaarbaar. Als er één ding ook weer uit Gilberts studie duidelijk wordt dan is het wel het overweldigende aandeel dat de Sovjet-troepen in de nederlaag van Duitsland hebben gehad. Gedurende vier jaar stonden de meeste en best getrainde Duitse troepen aan het oostfront en ‘What Stalin would think of this when he has 185 German divisions on his front, I cannot immagine’, was een regelmatig terugkerende ontboezeming van Churchill als het tweede front weer eens werd uitgesteld.

De definitieve wending in de oorlog vond dan ook plaats aan het oostfront. De nederlaag van het Duitse Zesde leger bij Stalingrad in januari 1943, gevolgd door de Britse overwinning bij El Alamein, leidde een eerste periode van Duitse nederlagen in die tot gevolg had dat de vraag hoe het naoorlogse Europa eruit moest zien steeds sterker mee ging spelen in de militaire beslissingen. Toen Churchills flankenstrategie het dan ook uiteindelijk aflegde tegen de door de Amerikanen en Sovjets gewenste aanval op het centrale front in West-Europa en toen Stalins troepen Polen waren binnengetrokken, achtte Churchill de tijd gekomen voor zijn, achteraf als dramatisch te karakteriseren, reis naar Moskou in oktober 1944.

Deze bijeenkomst tussen Churchill en Stalin (codenaam ‘Tolstoy’) is berucht geworden door de invloedssfeerverdeling die de twee leiders daar op een simpel velletje papier overeenkwamen. Gilbert voegt geen nieuwe elementen aan het reeds bekende toe, maar zijn minutieuze weergave van de gebeurtenissen laat weinig twijfel dat ook in Gilberts optiek hier meer gebeurde dan alleen wat gedachtenspinsels; hier werden gewoon (op een weliswaar wat ongewone wijze) zaken gedaan. Het resultaat, de meeste Oosteuropese staten onder Sovjet-invloed, Griekenland in de Britse invloedssfeer en een onduidelijke situatie rond Polen, heeft Churchill nooit helemaal kunnen bekoren. Met name Polen zou tot het einde van de oorlog de relaties tussen Stalin enerzijds en Roosevelt en Churchill anderzijds danig vertroebelen. Het zoet van de overwinning op Duitsland smaakte bitter door de kloof die tussen de geallieerden groeide. Churchill omschreef Roosevelts dood in april 1945 in het Lagerhuis als benijdenswaardig; misschien had hij toch liever gezien dat Clementines verwachting uit 1943 was uitgekomen.

Road to Victory eindigt met de nederlaag van Duitsland in mei 1945. Een wat vreemd einde. De oorlog met Japan zou tenslotte nog vier maanden duren en Churchills premierschap nog drie maanden. Conceptueel was het daarom wellicht mooier geweest als Gilbert Road to Victory, dat tenslotte begint met de Japanse aanval op de Verenigde Staten, had laten eindigen met de Japanse nederlaag in september en Churchills laatste publieke optreden als premier tijdens de conferentie van Potsdam (al zou dat misschien geleid hebben tot de minder aansprekende titel Road to Defeat). Churchills eurocentrisme, verwoord in zijn beschrijving van de oorlog tegen Japan als ‘the lesser war’, wordt echter perfect door zijn biograaf overgenomen die het over het verre Oosten als een ‘distant theatre’ heeft. Voor de gebeurtenissen na mei 1945 zullen we dus op het volgende deel moeten wachten.

Encyclopedische waarde

Officiële biografieën worden vaak gepresenteerd met het idee dat hiermee het definitieve verhaal over de betrokken persoon is geschreven. In één opzicht geldt dat voor Road to Victory zeker. Iedereen die geïnteresseerd is in de verblijfplaats van Churchill en zijn werkschema op een bepaalde dag heeft hier een onmisbaar handboek. Aan de hand van onder meer het logboek van zijn Private Office, de complete verzameling persoonlijke en in zijn naam verstuurde telegrammen en informatie uit dagboeken en brieven van zijn naaste medewerkers, weet Gilbert bijna van uur tot uur Churchills bewegingen in het tijdvak december 1941-mei 1945 te documenteren. In deze zin heeft het boek zonder meer encyclopedische waarde, hetgeen nog eens ondersteund wordt door een voortreffelijke index die het uiterst makkelijk maakt alle belangrijke gebeurtenissen tijdens de oorlog snel terug te vinden.

Maar in een aantal opzichten schiet Gilbert toch duidelijk te kort. In zijn streven Churchills doen en laten zo uitvoerig en nauwkeurig mogelijk te documenteren vergeet Gilbert te vaak dat hij als biograaf ook de taak heeft te becommentariëren en te oordelen. Een kritische noot wordt zelden gekraakt en nu heeft Road to Victory iets weg van een succesverhaal dat het volkomen onbegrijpelijk maakt waarom Churchill in juli 1945 door de Britse bevolking wordt weggestemd. Hier wreekt zich dat Gilbert er wel in geslaagd is Churchill te portretteren als minister van Defensie, als huis-, tuin- en keukenstrateeg en als vertegen-

Vervolg op pagina 16