Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

Twijfelen tussen anekdotiek en autonomie
De zoekplaatjes van Wiel Kusters

Het leven op stoomschepen door Wiel Kusters Uitgever: Querido, 50 p., f25, -

Guus Middag

‘Poezie over wat dan ook. Maar steeds het meeklinken van een onderaardse ruimte. Zo wil ik het.’ Aldus omschreef Wiel Kusters zijn dichterlijk credo in Het Mijnmuseum (1981), een bundel notities over het mijnwezen in Limburg en literatuur. Door dat credo heeft hij zich nu al vier bundels lang laten leiden, - eigenlijk zes, want ook in zijn twee bundels notities (Het Mijnmuseum en Een bezoek aan de leermijn, 1984) nam hij gedichten op, of voorzag hij zijn eigen gedichten van achtergronden. Eigenlijk zelfs zeven, want ook de ‘kindergedichten’ in Salamanders vangen (1985) maken deel uit van dezelfde onderaardse onderneming. Die bundel bevat bijvoorbeeld een gedicht dat in een andere context al voorkwam in zijn ‘volwassenenbundel’ Hoofden (1981), en het titelgedicht zelf is een uitgebreidere versie van een ballade uit Een bezoek aan de leermijn.

In die zeven bundels heeft Kusters de mijn tot zijn eigen symbool en het mijnwezen tot zijn eigen mythe gemaakt. De afdaling in de mijn is bij hem niet alleen een autobiografische afdaling (hij groeide op in een mijnwerkersfamilie), maar ook een psychologische (het ondergrondse als het onderbewuste, de aarde als de moederschoot, de schacht als het graf) en een literaire. Ook de dichter is als hij werkt aan het oog onttrokken; ook een dichter moet diep graven; het resultaat van zijn werk brengt hij aan het licht, zoals een mijnwerker zijn zwarte goud.

De titel van Kusters' laatste bundel is tegen deze achtergrond nogal verrassend. Met Het leven op stoomschepen lijkt hij niet alleen afscheid te hebben genomen van het ondergrondse, maar ook van een verticale denkrichting. Nu komt die wending van mijn naar zee niet helemaal uit de lucht vallen. Vissen kwamen al veelvuldig in zijn werk voor, al ging het dan wel om onderaards gevonden, versteende vissen. Al in Het Mijnmuseum wees Kusters op de overeenkomsten tussen vissers en mijnwerkers (en dichters), en citeerde hij met instemming Albert Verwey die de mijnen beschreef als ‘Die zwarte zee,/gestold onder 't stromen -.’

Lezing van de (uit eenentwintig gedichten bestaande) afdeling waaraan de bundel zijn titel ontleent, leert echter al snel dat er van een werkelijke thematische verschuiving of uitbreiding geen sprake is. Om te beginnen is er het motto, ontleend aan Hopkins' The Wreck of the Deutschland: wel een schip, maar een schip waarmee het niet goed afliep. Al in het tweede en derde gedicht van de cyclus komen de stokers aan boord van zo'n stoomschip aan bod. Terwijl aan dek ‘Passagiers van rang en stand/(...) bescheiden achter de hand’ kuchen, houden zij beneden het schip varende:

Diep beneden in het ruim
kauwen de stokers op een fluim,

zwart hun oogbal, zwart hun huid.
En hun adem fluit eruit.

Deze stokers onderscheiden zich nauwelijks van mijnwerkers, en daarmee is Kusters weer op vertrouwde grond:

Kolen, brandend op mijn lip.
In de grond als op een schip.

In feite gaat het in deze bundel niet om een uitbreiding van het thema, maar alleen om een uitbreiding van het beeldenarsenaal. Het beeld van het stoomschip werd Kusters, zo verklaart hij op de flap, ingegeven door de rokende steenberg van de verdwenen mijn Willem-Sophia in Spekholzerheide. Het silhouet van die berg deed hem denken aan ‘de hoge zwarte boeg van een schip. Het rookte, het zat muurvast in de aarde. Het kon voor- noch achteruit. (...) Toen ik daar stond, op het onderste dek, begreep ik dat het schip onder mijn voeten ondanks alles vertrekkende was. De berg wordt aanhoudend kleiner en verandert van vorm. De rook slaat eraf. Het schip vertrekt in gedeelten.’

Dit is een al met al behoorlijk ingewikkeld arrangement, en wat Kusters ermee doet is al met al behoorlijk mager. Het komt er meestal op neer dat hij zijn gedichten van nog meer dubbelzinnigheden voorziet. De verschillende kanten van de stoomscheepvaart worden zo beschreven dat ze ook betrekking kunnen hebben op de mijnbouw:

Het dek bedekt met zwarte modder,
handen vol slakken in het want.
Langs de reling glijdt een losse hand:
onwennige stappen op het land.

Het gaat hier, bijvoorbeeld, over een schip dat op de zeebodem heeft gelegen en dat nu, zeg door inpoldering, bloot is komen te liggen. Dat verklaart die zwarte modder op het dek en die slakken in het want. Op dat schip wordt nu gewandeld, op het promenadedek misschien; het ligt niet meer op het water, maar voor het eerst op het land, vandaar die ‘onwennige’ stappen. Maar het is ook mogelijk dit kwatrijn te lezen als de beschrijving van een, door welke omstandigheden dan ook, vervuild schip, dat in r. 3 en 4 verlaten wordt voor een promenade op de vaste wal. Wie de flaptekst heeft gelezen, weet dat hier ook een schip bedoeld wordt dat min of meer uit de mijn omhoog gekomen is; vandaar die zwarte modder en slakken (steenkool). Op dat schip (dus eigenlijk: op de steenberg van de Willem-Sophia in Spekholzerheide) zet iemand die al die tijd ondergronds is geweest, zijn eerste stappen bovengronds, op het land. ‘Onwennige stappen op het land’ is ook nog weer eens de titel van een reeks uit Kusters' eerste bundel. Zo schuift hij heel ingenieus en cryptisch verschillende lagen in elkaar, al is het jammer dat die constructie in alle gevallen niet meer oplevert dan een onbeduidend portret van een merkwaardige modderschuit.

Silicose

Kusters' gedichten zijn zoekplaatjes, die je dus niet om het plaatje, maar om het zoeken moet bekijken. Bij nadere beschouwing blijken veel van deze gedichten bovendien slechts hernemingen te zijn van oud werk, voor deze gelegenheid van een element uit de zeestomerij voorzien. ‘Een lichte bons’ gaat bijvoorbeeld zo:

In slaap gezonken, vijf vadem
dieper dan je adem.
Je borst van steen moest ondergronds.
Zo sliep je in: een lichte bons.

Hier is heel veel Kusters-context nodig om het kwatrijn van een interpretatie te voorzien. Als ik het goed zie, gaat het hier opnieuw om de dood van de grootvader van moederszijde, beschreven in Een bezoek aan de leermijn. Hij overleed aan steenlongen, silicose (‘borst van steen’), zittend aan een tafel waarop een kussen lag (‘een lichte bons’). De verbinding met de zee wordt gelegd door een woord als ‘gezonken’ en ‘vadem’ (een lengtemaat die vooral voor waterstanden wordt gebruikt, meen ik), en door de ontlening aan Shakespeares The Tempest, waar Ariël op een gegeven moment zingt, in de vertaling van Nijhoff:

Vijf vaam diep ligt je vader in zee,
Maar in zee gaat niets verloren (...)

Het hoogtepunt van deze verwijzingsdrift is te vinden in het elfde ‘gedicht’ uit de cyclus, dat in zijn geheel bestaat uit het volgende citaat:

‘Je ademt bij de gratie van een schroef.’

Wiel Kusters

Deze merkwaardige medische observatie is alleen, en dan nog met moeite, te duiden voor wie Het Mijnmuseum gelezen heeft. Kusters merkt daar, naar aanleiding van een reusachtige ventilator die voor de ondergrondse luchtverversing zorgde, op: ‘Je ademde bij de gratie van een schroef.’ ‘Schroef’ zal hier wel gelezen moeten worden in de betekenis van ‘propeller’. Hoe dan ook, hij kon die regel nu mooi opnieuw gebruiken, want schepen beschikken immers ook over een schroef, - waarmee ze overigens niet ademen, maar varen. De regel zal wel verbonden moeten worden met het op de flap uitgelegde beeld van een stoomschip in de grond, zonder schroef, dat dus niet weg kan varen. Via deze omweg wil hij, vermoed ik, uitdrukking geven aan een algemeen gevoelen van beklemming en benauwdheid. Wat de diepere zin van deze als levenswijsheid gepresenteerde regel is, blijft intussen onduidelijk, en dat geldt voor meer regels in deze bundel.

Kusters wil schrijven over wat hem fascineert in en op de mijnen in Limburg, maar hij wil tegelijk verzen schrijven die het ook zonder die achtergrond moeten kunnen stellen. Hij kan met andere woorden moeilijk kiezen tussen zijn behoefte aan anekdotiek en zijn verlangen naar autonomie. Zijn autonome gezindheid blijkt wel heel sterk uit het gedicht waarmee hij zijn laatste afdeling besluit. Hij beschrijft daarin een eiland, en wel ‘het eiland Dit’, even later ‘het eiland Slot’ geheten. Dit is dus geen bestaan eiland, maar een eiland van taal, het gedicht dus, dat louter naar zichzelf (‘Dit’, ‘Slot’) verwijst. En zoals een echt eiland door water wordt omringd, zo bevindt dit eiland van taal zich in het wit, waaraan je door de laatste regel weer wordt overgeleverd: ‘Hier is het veer’, de laatste regel dus, ‘dat naar het witte vaart.’

Kusters' poëzie dient dus niet alleen om de mijn te exploreren, zij moet ook op zichzelf kunnen staan, naar zichzelf verwijzen. Die twee tegenstrijdige verlangens verklaren wellicht waarom zoveel van zijn poëzie citatenpoëzie is. Literatuur, in de vorm van citaten uit eigen werk en uit dat van anderen, kan beide verlangens bevredigen. Met citaten kun je immers verwijzen naar de bijbehorende anekdote of het bijbehorende sentiment, zonder zelf anekdotisch of sentimenteel te hoeven worden.

Het is veelzeggend dat niet alleen in de titelafdeling, maar ook in de twee andere (‘Acht kwatrijnen en een distichon’ en ‘Passages, portretten’) de literatuur veelvuldig te hulp wordt geroepen. In ‘Passages, portretten’ probeert Kusters zijn thema wel te ontvluchten door de mijnstreek af en toe te verlaten voor een buitenlandse ‘passage’, maar ook dan komt hij niet werkelijk van de grond. Het motto bij deze afdeling, over een roeier die maar niet van de oever los kan komen en zich door het oeverzand opgeslokt voelt worden, spreekt voor zich. Alle reizen is langzaam de grond in reizen, lijkt Kusters hiermee te willen uitdrukken.

Voor zover er in deze bundel van een verandering ten opzichte van vroeger werk sprake is, dan volstrekt die zich alleen in de vorm. Noemde Kusters zijn vorige bundel nog Kwelrijm (naar het rijm dat zijns ondanks zijn verzen binnensloop), deze bundel had Zwelgrijm kunnen heten. De meeste gedichten zijn in volrijm, vaak ook rijk rijm geschreven, met regelmatig verlopende, korte regels, die grotendeels zijn ondergebracht in keurige kwatrijnen.

Inhoudelijk valt er in deze bundel weinig, en weinig nieuws te beleven. ‘En nu de lucht in,’ schreef Rein Bloem al na Kusters' tweede bundel, maar daar ziet het zelfs na zijn achtste bundel niet naar uit. Het is ook de vraag of dat tot een meer bevlogen poëzie zou leiden. Schrijft hij, zoals in deze bundel, over een vogel, dan is het een vogel die in aardewerk vastzit. Daar is niets op tegen, maar Kusters weet aan dit gegeven niets anders toe te voegen dan de zoveelste precieuze beschouwing over beweging en stilstand, dus over leven en dood:

voor A.L.S.
Zou hij ons zien, dan vloog
hij op, uit leemten die hij in zich
heeft vandaan. En zwaar van aarde
zouden wij hier blijven staan.
Heel even maar. Dan werd zijn op vlucht
onze val.

■