Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 25]

Annie a Campo-Brulez
Vervolg van pagina 23

Een van zijn hoedanigheden is dat hij die nochtans door en door intellectueel was tevens een grote liefde had voor de natuur. Hij genoot geestelijk en fysiek intens van het strand, de zee, van bloemen, bomen, velden en tuinen. Hij kon zeer enthousiast zijn over landschappen, of opeens zeer verrukt over bijvoorbeeld alleen maar een mooi gesnoeide fruitboom tegen een bescheiden tuinmuur. Dat natuurgevoel was ook een band tussen ons, ik deelde het en samen hebben we eindeloze wandelingen gemaakt in de velden van Sint Michiels of de bossen van Tillegem.

Mijn vaderen ik zijn heel erg samen... ik wilde bijna zeggen “opgegroeid”, maar ik bedoel: hij heeft me tot mijn twaalfde jaar lesgegeven. Toen we te Sint Michiels, bij Brugge, gingen wonen, was er nog geen tram- of busverbinding met de stad. Een auto had je natuurlijk niet. Mijn vader wilde me niet naar de dorpsschool laten gaan, die katholiek was. Hij was bang dat ik daar tegen hem zou worden opgehitst, want hij was de enige te Sint Michiels die naar de kerk ging. Ik werd beklaagd omdat ik niet naar school ging en ik vond het zelf ook jammer, maar uit kinderlijke solidariteit zei ik dit niet. Ik had in die jaren een intensief contact met mijn vader en deelde meestal zijn literaire enthousiasmes: voor Joseph Conrad bijvoorbeeld en voor Van Schendel en Dostojevski, later voor Meredith, Rilke, Möricke, Laforgue, Giraudaux en vooral Proust. Hij was veel thuis, had nog geen betrekking, schreef en deed vertaalwerk dat zijn broer Lucien hem uit Duitsland

“Ik heb mijn vader wel eens verweten dat alles wat hij schreef zo ironisch luchthartig is en dat lijden en hartstocht in zijn boeken ontbreken. Hij zei toen: “Tja... jouw moeder heeft me eigenlijk nooit, al was het maar een halfuur, ongelukkig gemaakt.””

stuurde. Tot, in 1938, Julien Kuypers kwam opdagen. Hij had vaders boek Sheherazade gelezen en kwam hem een betrekking aanbieden “op een zilveren blaadje”: die van literair adviseur bij de radio, toen het NIR (Nationaal Instituut voor Radio-Omroep), dat later de BRT zou worden. De radio was toen in de “pioniersjaren”, het werk was nieuw en boeiend.’

Late individualist

‘Het was erg fijn dat hij eindelijk een vaste baan had; hoewel er nooit moeilijkheden tussen mijn ouders waren over het feit dat voornamelijk mijn moeder zoveel jaren in het onderhoud van het gezin moest voorzien (zij was altijd zeer tactvol op dit punt), moet dit mijn vader toch gehinderd hebben en dit hing een tijdlang als een schaduw over ons huis. Hij was ook een paar jaar erg ziek, had een eerdere baan bij de drukkerij Verbeke moeten opgeven en was toen zeer somber. André Terval, zijn debuut, was geen succes geworden. Walschap en Gijsen, die toen nog katholiek waren, hadden het werk afgekraakt op grond van dezelfde ethische en religieuze bezwaren die men later van orthodoxe zijde tegen hun eigen romans zou doen gelden.

Men verweet Brulez zijn sceptische ironie en “amoralisme”, zijn extreem individualisme, zijn “negatieve levenshouding” en het feit dat zijn helden geen stelling namen “tegenover de problemen van onze tragische verscheurde tijd”. Wanneer De laatste verzoeking van Antonius verschijnt in De Zeshoek meent de uitgever zich tegenover de lezers te moeten verontschuldigen in een voorwoord: “U zult wel denken: wat komt deze late individualist nu in de Zeshoek doen? We laten hem toch aan het woord omdat hij het doet met geest en zwier... en omdat men kan hopen dat Brulez ooit eens een meer positieve, “lebensbejahende” levenshouding zal innemen...”

Gelukkig had hij ook contacten met het tijdschrift Forum en met Het Fonteintje, waarvan de redacteuren direct zeer lovend over zijn werk schreven. Het is opvallend dat Brulez zijn werken bijna alle schreef in een voor de geest van die werken ongunstig klimaat: in de jaren toen in Vlaanderen de literatuur “expressionistisch” (van Ostayen) of vooral “volks”, “rasbewust”, “opbouwend” en orthodox gelovig moest zijn, ging zijn sceptisch, vrijzinnig individualisme regelrecht tegen deze tendens in, en zijn laatste, veel positiever en meer optimistisch Mirakel der rozen, dat hulde brengt aan de energieke mens “die zijn roeping vervult”, verscheen toen het sombere existentialisme met zijn nausée de literatuur begon te domineren. Eigenlijk was Brulez alleen in de korte tijdsspanne van de eerste naoorlogse jaren in overeenstemming met de “tijdgeest”.’

tekening Frans Dille

Verloren vriend

Raymond Brulez schreef zijn boeken vanuit een sfeer van gelijkmoedigheid; het is een levensfilosofie. Hij staat open voor een groot aantal schakeringen van leven en voor allerlei soorten mensen.

‘Dat zal ook te maken hebben met zijn verblijf in zijn kinderjaren in een hotel met een internationaal cliënteel, waar er allerlei vormen van leven waren. Wat me later bij mijn ouders opviel was dat ze praktisch geen vooroordelen hadden. Als kind besef je dat niet zo, je denkt dat het alleen maar zo hoort! Maar later heb ik gedacht dat mijn ouders, en dan zeker mijn vader, tot de meest ruimdenkende en verdraagzame mensen behoorden die ik ooit heb gekend. Ze waren werkelijk “vrije geesten”. Bij mijn moeder steunde die onafhankelijkheid van geest ook op het feit dat ze reeds als zeer jong meisje een uitstekend beroep “in haar handen had” en hierdoor een solide economische basis. Bij mijn vader was het meer een aangeboren drang naar objectiviteit, de neiging om in alles maat te houden, geen enkele waarheid als absoluut te erkennen, in alles de verschillende aspecten, de keerzijde van elke medaille te zien. Hij beleed dit zowel op politiek en religieus gebied als in het individuele leven. Zijn toneelstuk De schoone slaapster werd geschreven in dezelfde tijd dat Giraudoux La guerre de Troie n'aura pas lieu schreef en Renoir de film La Grande Illusion maakte en heeft dezelfde strekking als deze werken: het wil de betrekkelijkheid van alle politieke hartstochten illustreren en de wenselijkheid van verzoening tussen de volkeren (in casu tussen Frankrijk en Duitsland).

Ook in zijn vrijzinnigheid was hij niet fanatiek: hij was “gelukkig dat hij als kind had geloofd, en niet rampzalig dat hij dit geloof had verloren”. Het geloof was uit zijn leven verdwenen, geruisloos, zonder verscheurdheid, en al waren zijn eerste werken nog wat antiklerikaal, hij vond het niet nodig om, zoals een paar andere Vlaamse schrijvers het wél deden, tot in het einde der dagen te velde te trekken tegen dit ooit eens beleden geloof. Hij beschouwde het als “een verloren vriend”: “Als men elkaar door de toevalligheden van het leven weer ontmoet, dient de begroeting hartelijk, niet chagrijnig te zijn.” Die verdraagzame houding werd natuurlijk ook bekritiseerd en als “indifferentisme” gebrandmerkt: “De hemel spuwt de lauwen uit!” Maar ze steunde op iets wat mijn vader heilig was: de vrijheid van gedachte. Hij had tot de zijne gemaakt de uitspraak van Voltaire (die nu de lijfkreet is van Amnesty International): “Je déteste vos idées, mais je suis prêt à me battre jusqu'au bout, pour que vous puissiez garder la liberté de les défendre...”’

Extreme midden

‘Ondervraagd of hij links of rechts dacht, had hij, zoals de acteur Peter Ustinov het een paar jaar geleden deed, kunnen antwoorden: “Ik ben in het extreme midden.” Hij had daarom, zoals de hoofdfiguur van De schone Slaapster, ook sterk de neiging partij te kiezen voor de zwakkere, de verliezende. Hij hield veel van Sabine, de heldin van Corneille die, nog voor ze weet hoe de strijd tussen Horatiërs en Curatiërs zal aflopen, verklaart partij te zullen kiezen “voor wie het onderspit zal delven”. Hij was hierin zeer consequent, en het bracht hem eens tot een zeer ongewone stap: na de Tweede Wereldoorlog aanvaardde hij lid te worden van het Yzerbedevaartcomité. Voor hem, de vrijzinnige, wars van ieder extreem flamingantisme, wel een zéér moeilijk besluit. Zijn liberale en socialistische vrienden waren verbaasd, hij kreeg veel kritiek, maar hij oordeelde dat hij dit - op dát moment - doen moest omdat, toentertijd, een intolerante, onrechtvaardige repressie die groep Vlaams-gezinden trof, en hij, in die tijd, in hen de mensen zag die het moedigst voor Vlaanderen zouden blijven ijveren.

Hij had dezelfde verdraagzaamheid op het persoonlijke vlak: mijn ouders hadden familie en vrienden die zeer rechtschapen en deugdzaam waren en ook vrienden die absoluut niet deugdzaam maar zeer onconventioneel en avontuurlijk leefden. Tout cela faissit bon ménage, voor beide soorten levenswijzen hadden ze begrip.’

Hoe staat u momenteel ten opzichte van de romancyclus Mijn woningen?

‘Ik heb Mijn woningen altijd zeer boeiend gevonden, ook zeer poëtisch, en ik was altijd verrukt over zijn gedachtenassociaties en metaforen, vooral in de natuurbeelden. En ik vind de cyclus nu nog, eerlijk gezegd, objectiever, “echter”, meer “authentiek” dan sommige romans die dezelfde periode van het leven in België bestrijken. Misschien gaat hij niet zo diep, maar hij geeft een vrij volledig panorama van wat er leefde en gebeurde in België, in 't bijzonder in Vlaanderen, in de eerste helft van onze eeuw. En de sfeer die hij oproept is volkomen authentiek: zó leefden, dachten en spraken inderdaad de mensen in Vlaanderen.

Als pendant van een bekend boek zou je Mijn woningen nu kunnen noemen: De glimlach van België, een geamuseerde, nuchtere glimlach. Voor mij is dit het “echte” België: niet de kleine minderheid die, door een wellicht begrijpelijk en te respecteren idealisme, het foute pad op ging (en hiervoor al genoeg heeft geboet) maar het België van de “stilzwijgende meerderheid”, van de “gewone man in de straat” die altijd, ook tijdens twee oorlogen en óók in Vlaanderen, het hoofd koel en beide voeten op de grond hield.

Ik heb mijn vader wel eens verweten dat alles wat hij schreef zo ironisch luchthartig is en dat lijden en hartstocht in zijn boeken ontbreken. Hij zei toen heel charmant en naïef: “Tja... jouw moeder heeft me eigenlijk nooit, al was het maar een halfuur, ongelukkig gemaakt!” Maar ik denk dat dit niet de oorzaak is. Natuurlijk heeft Raymond Brulez, als jongeling, “geleden”. Welk jong mens niet? Maar hoewel hij als kind, als “nakomertje”, bepaald eenzaam opgroeide en als jonge man vaak zwaarmoedig en pessimistisch was, moet er toch een gezond “basisevenwicht” in zijn natuur gelegen hebben waardoor “iedere teleurstelling toch weer overging in vernieuwde levenswil”.’

Amateur

Hoe stond hij op oudere leeftijd tegenover de dood?

‘Ik geloof niet dat hij angst had voor de dood, want metafysische bekommernissen en angsten waren hem vreemd. Hoewel hij het liever anders had gezien, geloofde hij eerder in de weemoedige conclusie van Lucretius: “Post mortem nihil est!” Maar hij was zeer gehecht aan het leven, en hierdoor afkerig van de dood en bezorgd om zijn gezondheid! Een inzinking na het overlijden van mijn moeder (een groot verdriet) was hij toch te boven gekomen, en hij vond het leven nog altijd boeiend, een beetje als een feest dat men niet graag verlaat terwijl het nog aan de gang is. Droevig zei hij eens in zijn laatste levensjaar: “Niemand neemt graag afscheid, hoor!” Ook raakte hij, op het einde van zijn leven, gedeprimeerd omdat er qua literatuur nog zo weinig verscheen dat hij goed en belangwekkend vond. En de literatuur was nu eenmaal voor hem een levensbehoefte, een bestaansreden, zijn grote liefde.

Grappig was dat mijn vader in extreme, wat gevaarlijke situaties zoals bijvoorbeeld een luchtalarm, een bombardement, opvallend kalm en moedig was, maar zich erg kon opwinden over futiliteiten en bijvoorbeeld erg bang was voor tocht. Voltaire zei van de “parfait bour-

[p. 26]

geois”: “Il craint Dieu et les courants d'air.” Mijn vader zei schertsend van zichzelf: “Ik beantwoord aan de helft van deze definitie: je ne crains que les courants d'air.”’

Walschap heeft opgemerkt, bij de dood van uw vader, dat hij met zoveel vuur zijn ideeën over literatuur kon verdedigen.

‘Dat was inderdaad zo, literatuur was heilig voor hem. Alhoewel hij zichzelf een “amateur” noemde, was hij in feite een rasschrijver. Hij had dus over literatuur zeer besliste ideeën en was op dit terrein niet geneigd van zijn opinies af te wijken. Hij wantrouwde de “geëngageerde” literatuur, literatur mocht, meende hij, geen “bokshandschoen” zijn voor een of andere ideologie maar behoorde “een spiegel van het leven” te blijven, wilde ze haar artistieke waarde en integriteit behouden. Later heeft hij deze stellingname toch herzien en gemilderd, en is er zelf ook van afgeweken toen hij De beste der werelden schreef, een persiflage op het opkomend nazisme. Want wanneer de levensvoorwaarde van alle waarachtige literatuur, de vrijheid van gedachte en de vrijheid “tout court”, bedreigd is, dan past het dat óók de kunst in het strijdperk treedt! Hij vond het jammer dat de critici zo zelden het poëtische element in zijn werk opmerkten. Een zijner boutades: “Ik schreef al dat proza omdat ik er nooit in geslaagd ben een behoorlijk gedicht te schrijven.” In de Toren van Lynkeus onderschrijft hij de definitie van Pierre Dubois: “De literatuur onderstreept en beklemtoont het manco van het leven door de “illusie” waarmee ze er een aanvulling aan probeert te schenken.” Voor Brulez was deze “aanvulling” de poëtische voorstelling van de werkelijkheid. Je moet de dagelijkse dingen transfigureren door hen te laten zien onder hun meest verrassende, ongewone, poëtische aspect. Joseph Conrad zegt iets dergelijks in zijn voorwoord bij The nigger of the Narcissus en mijn vader stemde daar volkomen mee in.’

■