Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 21]

Allereerst voele men het warme, liefdevolle hart kloppen
Nienke van Hichtum, pedagogisch verantwoord maar niet ouderwets

Sommige klassieke jeugdboeken zijn in de loop van de tijd een eigen leven gaan leiden: het boek zelf roept bij velen een o-ja-gevoel op maar de auteur is verdwenen in de mist van de geschiedenis, evenals de rest van de boeken die hij of zij heeft geschreven. Afke's tiental is zo'n boek. Als enige overgebleven uit het werk van Nienke van Hichtum (1860-1939). Aukje Holtrop verdiepte zich in het leven van deze Friese kinderboekenschrijfster die er duidelijke ideeën op na hield over hoe een goed kinderboek in elkaar hoort te zitten. Haar pedagogische idealen mogen enigszins achterhaald zijn, Afke's tiental (Kluitman, f11,50) bleek bij herlezing nog steeds overeind te staan.

Aukje Holtrop

Als ze bijna vijfenzeventig jaar is, krijgt Nienke van Hichtum een vragenlijst toegestuurd van de Vlaamse bibliothecaris Ger Schmook. ‘Acht u het beslaan van een apart voor de jeugd geschreven literatuur noodzakelijk?’ is de eerste vraag, en na deze strenge opening volgen vragen over de motieven die haar tot het schrijven voor de jeugd hebben gebracht; wat ze vindt van de opvatting ‘dat wie voor de jeugd schrijft niet voor de jeugd moet schrijven’, en hoe ze staat tegenover de lectuur die ze zelf in haar jeugd las.

De vragensteller hoopt, schrijft hij aan het slot van de vragenlijst, dat ze er wel van doordrongen wil zijn dat het hier niet gaat om de eenvoudige bevrediging van een voorbijgaande belangstelling. Daarmee schiet hij bij Nienke van Hichtum (pseudoniem van Sjoukje Bokma de Boer) in de roos. Ze is oud, ze ondertekent haar brieven regelmatig met ‘oude Nienke’. Ze is haar leven lang ziekelijk geweest, maar haar belangstelling voor het kinderboek is tot haar dood, vier jaar later, altijd levend gebleven.

Ze verontschuldigt zich in haar antwoord aan Schmook voor haar late reactie. Ze was ziek, en ook deze brief schrijft ze liggend, ‘en dat is nogal vermoeiend. Let U maar niet op taal en stijl’. Zeker acht ze het bestaan van een aparte jeugdliteratuur noodzakelijk; in zekere zin - dit onderstreept - is ze het eens met de stelling ‘dat ieder, die voor de jeugd schrijft, daartoe werkelijk geïnspireerd moet zijn en niet zooals vroeger maar al te dikwijls het geval was, zich tot de kinderen mag richten met laffe, kinderachtige praatjes, dwaze onzinnige rijmelarijen of bedachte sprookjes zonder eenige innerlijke of literaire waarde. Wie het schrijven van kinderboeken voelt als een roeping, zal voor hen onwillekeurig zóó schrijven, dat ook volwassenen deze lektuur zullen waarderen.’

Ze vertelt dat ze tot het schrijven van kinderboeken kwam omdat de boeken die ze haar kinderen voorlas altijd in zó'n stijve, voor kinderen onbegrijpelijke taal waren geschreven, dat ze ze letterlijk voor hen moest vertalen, zoals ze dat ook dikwijls met buitenlandse kinderboeken deed. ‘Ook ergerden mij die door de jeugd zooveel gelezen, uiterst slecht geschreven of vertaalde Indianenboeken zoozeer door hun oppervlakkigen inhoud, dat ik langzamerhand tot het besluit kwam, onze Nederlandsche kinderen zelf eens het een en ander te vertellen uit het leven van wilde volksstammen.’

Nienke van Hichtum schreef Afke's Tiental, dat inmiddels aan zijn zevenenveertigste druk toe is, en de enige titel van al haar boeken die nog te koop is. Behalve dan haar vertaling van Winnie the Pooh van A.A. Milne, maar dat is niet echt een boek van Van Hichtum en zal bovendien binnenkort door een nieuwe vertaling vervangen worden. Nienke van Hichtum is niet meer een schrijfster die leeft onder de bevolking. Ongeveer iedere Nederlander zal, bijna tot in z'n slaap, haar naam verbinden met Afke's Tiental en bijna al die Nederlanders hebben dat boek ook wel eens gezien en misschien ook gelezen, maar verder? Ja, ze was bijna twintig jaar getrouwd met Pieter Jelles Troelstra, er zijn hier en daar wat straten naar haar genoemd, en er is een prijs voor kinderboekenschrijvers die haar naam draagt. Daarmee houdt het wel op. Nog geen vijftig jaar dood (ze overleed, negenenzeventig jaar oud, in 1939), en nu al vervaagd. Daar kunnen maar twee redenen voor zijn: ze was een onbeduidende schrijfster, of het Nederlandse lezersvolk is te kort van memorie. Ik kies voor de laatste mogelijkheid, want ik weet wel drie redenen waarom Nienke van Hichtum het verdient bekend te blijven en gelezen te worden. Ten eerste: ze schreef, behalve Afke's Tiental nog een paar boeken die nog steeds interessant en heel goed leesbaar zijn; reden twee: ze heeft, door haar vertalingen en door haar vele verzamelingen van sprookjes en vertellingen uit andere culturen, Nederlandse kinderen in contact gebracht met heel goede buitenlandse literatuur; en de derde reden, saai maar belangrijk: ze was een van de eersten die boeken voor kinderen belangrijk vonden en de eisen waaraan zulke boeken hoorden te voldoen probeerden te formuleren. Dat deed ze in talloze recensies, in artikelen en in brieven die ze naar andere kinderboekenliefhebbers schreef.

Illustraties van Tjeerd Bottema uit ‘Jelle van Sipke-Froukjes’ Onder: brief van Nienke van Hichtum aan een naamgenote

Opvoedende kracht

Het aardige vind ik dat haar eigen boeken heel redelijk voldoen aan die criteria. Dat klinkt voor de hand liggend, maar dat is niet zo. Je kunt als criticus makkelijk zeggen dat een kinderboek goed geschreven dient te zijn, maar vervolgens zelf een goed geschreven kinderboek maken, is iets heel anders. In de brief aan Schmook vertelde ze dat ze tot schrijven kwam toen ze haar eigen twee kinderen ging voorlezen. Maar ze begon eerder. In een korte autobiografie in Het Kind (een blad voor ouders en opvoeders waarin ze vele jaren recensies schreef over kinder-en jeugdboeken) in 1935, staat het verhaal van de dominee bij wie ze in huis en op kostschool was, die haar er op wees - tot haar verbijstering - dat ze een geboren schrijfster was. Dat kón ze niet geloven en ze geneerde zich om er met anderen over te praten.

Pas een paar jaar later begon ze te schrijven, eerst als redactrice van de kinderrubriek in het Friese For hûs en hiem, later werd ze medewerkster van Nellie van Kol (die, volgens een merkwaardige gewoonte uit die tijd, schreef onder de enkele voornaam ‘Nellie’) bij Ons blaadje, een heel goedkoop en goed tijdschrift voor kinderen. Voor For hûs en hiem, het blad van Pieter Troelstra, bewerkte ze in het Duits vertaalde Franse verhalen in het Fries, een duizelingwekkende vertaalbewerking die eigenlijk heel typerend voor Nienke van Hichtum was. Ze vertaalde Fries naar Nederlands, buitenlands naar Nederlands, ze vertaalde het platteland naar ‘stad’ en vertelde moderne kinderen over de armoe van vroeger. In 1916 gaf ze in feite haar credo: ‘Allereerst voele men het warme, liefdevolle hart van de auteur er in kloppen; dan zij de vorm artistiek, de inhoud boeiend maar niet prikkelend en de stijl vloeiend en los, de woordenkeus eenvoudig en sober, en voor de kinderen begrijpelijk; en last but not least, als geheel zij het lezen aantrekkelijk voor volwassenen als voor kinderen, en zo mogelijk door zijn warme, bezielende inhoud van opvoedende kracht, zowel voor ouders als voor kinderen.’

Een aantal eisen dat net zo goed aan andere literatuur gesteld kan worden, al vallen natuurlijk de pedagogische criteria dan uit de toon. In een aantal artikelen in Het Kind in 1907 al laat ze merken hoe ze met die beoordelingsnormen tobt. Ze schreef jarenlang een soort doorlopend feuilleton in Het Kind onder de titel ‘Welke boeken zullen we aan onze kinderen geven, of ‘Wat moeten onze kinderen lezen’ waarin ze ongeveer alles wat haar als recensente werd toegestuurd van korte aantekeningen voorzag. In 1907 begint ze een rubriek voor ouders die voor hun zeventien- en achttienjarige kinderen boeken willen kopen. ‘Natuurlijk zal ik alleen het literarisch-goede bespreken,’ schrijft ze, ‘maar daar Het Kind een paedagogisch blad is, en het doel van de ouders, die me om raad vroegen juist was: titels van boeken te krijgen, waarover ze gerust kunnen zijn wat betreft den invloed dien ze op hun volwassen kinderen uitoefenen, zoo moet ik vooral uitzien naar boeken die de meeste ouders gerust aan hun grootc kinderen kunnen geven. Ik bedoel hier natuurlijk verstandige ouders - met anderen kan ik geen rekening houden.’

De meeste ouders, zegt ze, zoeken voor hun jongelui wel literair genot, maar stellen ook prijs op boeken waarvan tevens vormende kracht uitgaat voor het karakter, niet alléén voor de kunstzin. Vanuit die uitgesproken mooie en pedagogische taakstelling belooft Nienke van Hichtum ‘zoveel mogelijk werken uit te sluiten waardoor de sexueele instinkten onnoodig worden geprikkeld, of waardoor het gevoel van “Weltschmertz” dat zich zoo fataal kan vastzetten bij jonge men-

[p. 22]

schen die pas met alle boosheid en wreedheid der wereld kennis maken, te sterk wordt aangemoedigd en bevestigd.’ Na zo'n beginselverklaring kan niemand meer vrolijke, geestig geschreven recensies verwachten en die schreef ze dan ook niet. Serieus, verantwoordelijk recenseren, zo wilde Nienke van Hichtum het. Ze was tegen ‘tendenz’ in kinderboeken, ze was tegen te veel spanning en avontuur omdat dat bij kinderen maar tot overprikkeling zou leiden. Ze was tegen te veel moraal, omdat kinderen ‘vlug hun hart sluiten, als ze merken dat men ze mooie gevoelens wil opdringen’. Ze is tegen te goede mensen die daar ook veel succes mee oogsten, omdat het in werkelijkheid anders toegaat. En ze was tegen te veel grappigheid in kinderboeken. ‘Een kinderboek moet tegenwoordig voor alle dingen “leuk” zijn,’ schrijft ze in Het Kind in 1907, ‘en omdat de recensenten niet altijd van “leuk” kunnen spreken, zeggen zij voor de afwisseling ook wel “frisch”, “echt”, “jolig”, “natuurlijk”, enzovoort.’ En ze citeert met instemming de redacteur van Het Kind, dr. Gunning, die ‘het maar al te vaak wilde voorkomen, dat die adjectiva euphemismen waren voor “erg-laag-bij-de-grond” en “ploertig”.’

Nienke van Hichtum

Nostalgische overwegingen

Was Nienke van Hichtum een erge opvoedster? Was het een zedenprekerige vrouw die Pietje Bell wel moest verwerpen als te luchthartig en te onverantwoordelijk, zonder oog te hebben voor de geestigheid waarmee sommige van dat soort verhalen geschreven zijn? Redacteur Daalder van Het Kind beschrijft in 1927 hoe hij de wereld ziet en Nienke van Hichtum midden in die ellende: ‘In onzen tijd van jachtend zakendoen en nuchtere berekening sterft zoetjesaan de phantasie. Waar zijn de “ouderwetsche” gezinnen, waar moeder voorleest of grootmoeder vertelt? Nuchter worden ook onze kinderen - gauw groot, gauw wijs - blasé vóór hun eerste verliefdheid. In die dorre gemeenschap fungeert de laatste jaren Mevrouw Van Hichtum als de oude grootmoeder, die met een gelaten blik rondziet over de bewogen menschenmenigte en haar nuttelooze beuzelarijen: uit den droom van het verleden, kleuriger en inniger dan de bewustheid, die de moderne menschen heeft verkild en vereenzaamd, roept ze de bonte beelden op - en onze kinderen luisteren en zien, wantrouwend en spottend eerst, maar weldra verzonken in diepe aandacht voor wat het leven hen onthield.’

Een buitengewoon onaangenaam beeld van de wereld, op gedragen toon gebracht, met een soort wezenloze oma die nauwelijks verstaanbaar verhaaltjes mummelt voor de kleintjes die hongerig aan haar schoot zitten. Dat soort stukken, die eerbied waarmee er over Nienke van Hichtum geschreven werd, de bewonderende toon die misschien wel de toon van die tijd is, zetten toch niet echt aan tot verdere belangstelling voor wat die vrouw was en deed. Ze was natuurlijk ook een soort monument, altijd ziek maar ook altijd aan het werk, met een verleden dat tot de verbeelding sprak, als vrouw van een socialistische voorman in de tijd dat dat voornamelijk stenen door de ruit en armoe betekende. Maar was ze echt niet meer dan dat? Zouden de boeken die ze schreef nog wat voorstellen? Zijn ze nu nog leesbaar? Dat Afke's Tiental nog steeds verkocht wordt, zegt niet zo veel. Het zijn vooral ouderen en ouders die het boek - wellicht uit nostalgische overwegingen - kopen, maar de kinderen aan wie ik het gevraagd heb, piekerden er niet over dat rare, ouderwetse boek te lezen. De uitgever Kluitman heeft weliswaar niets nagelaten om het boek zo lelijk en onverzorgd mogelijk de markt op te sturen en de aanblik van een boek telt heel erg mee (een aspect waar Nienke van Hichtum in haar recensies vaak aandacht aan besteedde), maar het heeft toch zeker iets met de vermoede ouderwetse inhoud te maken. Ik heb maar eens diep ademgehaald en de boeken van Nienke van Hichtum herlezen. De Friese dikke pillen, Jelle van Sipke Froukjes, Schimmels voor de koets en Drie van de oude Plaats, eerst, daarna Afke's Tiental en tot slot de Eskimo- en Kafferboeken.

Jeugdherinneringen waren het en zodra ik de plaatjes uit de Friese boeken weer zag en de lucht rook van die oude bladzijden van dik papier, kwam een heel ouderwets gevoel bij me boven. Toen ik begon te lezen, werd dat nog sterker. De mensen in die boeken praten Fries, ook als ze Hollands praten. Nienke van Hichtum gebruikt in deze boeken een ander soort taal dan in haar andere boeken en dat heeft een opvallend en - wat mij betreft - onweerstaanbaar effect. Hoe ze het precies doet, is niet helemaal uit te leggen, maar het heeft te maken met het veelvuldig gebruik van de derde persoon als andere Nederlanders de tweede persoon gebruiken. In haar voorwoorden (Nienke van Hichtum schreef vaak een voorwoord waarin ze goede raad en aanmoediging en uitleg verschafte) schrijft ze dat de mensen zo veel mogelijk op hun eigen manier heeft laten spreken, met hier en daar Friese woorden en spreekwijzen. ‘De woordvoeging zal U daardoor misschien hier en daar wat vreemd voorkomen en 't kan best gebeuren dat enkelen zullen zeggen: “Hier maakt Nienke van Hichtum toch een fout.” Maar-zó drukken Friese mensen zich nu eenmaal uit en ik heb gemerkt dat veel kinderen dáár juist bijzonder veel schik in hebben. Op zo'n manier toch valt 't hun gemakkelijker, zich te verplaatsen in het leven van de Friese mensen uit het laatst der vorige eeuw, met wie ik hen thans de kennis laat vernieuwen.’

En het werkt, vind ik. Als ik de dialogen hardop uitspreek, hoor ik mijn al lang gestorven Friese familieleden met elkaar praten. Leuk voor mij, maar zuiver jeugdsentiment, emotionele waarde, geen pedagogische of literaire, zoals Nienke van Hichtum wilde. De boeken vielen me niet tegen. Wat zuinig klinkt, maar op z'n Fries bedoeld is; niet tegenvallen wil zeggen: ze vielen reusachtig mee. Afke's Tiental is misschien wat erg nobel, maar

Vervolg op pagina 24