Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

In Nederland denkt men over Zuid-Afrika alleen in termen van helden en schurken

‘Gelukkig schrijft ze nog steeds in het Afrikaans, want in haar handen is dat een prachttaal die een glimlach toevoegt aan het genot van haar lezers.’ Dit schreef Renate Rubinstein over de dichtbundel Dryfsand van Elizabeth Eybers (Querido, f21,50) die vorig jaar verscheen en waaraan in de pers opvallend weinig aandacht is besteed. Elisabeth Eybers emigreerde in 1961 uit Zuid-Afrika naar Nederland en kwam in contact met Van Oorschot, die haar poëzie ging uitgeven. In 1978 kreeg ze de Constantijn Huygensprijs voor haar hele oeuvre. Dryfsand bevat gedichten over het ouder worden en over haar verhouding met haar geboorteland. Over deze onderwerpen en over haar leven gaat het gesprek dat René T'Sas met haar voerde.

René t' Sas

Ek waarsku elke komitee
wat my oor iets wil nader: nee,
moenie op my reken nie, aanvaar
ek sit van dryfsand aanmekaar.

‘Ik leen me niet zo goed voor het sociale verkeer,’ bekent de dichteres. ‘Ik besef wel degelijk dat het woord drijfzand negatieve associaties oproept. Je kunt er niet op bouwen, het is verraderlijk, zuigt je op. Nadat u mij gebeld had om een afspraak te maken moest ik me steeds weer verzetten tegen de drang om terug te bellen en te zeggen, ik doe het toch maar niet. Ik vind mezelf niet principieel genoeg, te aarzelend, besluiteloos. Niet genoeg rechttoe, rechtaan. Ik heb ook altijd de neiging een zaak van alle kanten te bekijken zodat ik er moeilijk toe kom een bepaalde uitspraak te doen.’ Op mensen die op elke vraag een pasklaar antwoord hebben en die steeds precies weten hoe de wereld in elkaar zit, is ze niet al te zeer gesteld. ‘Het is een trek die je wel vaker bij de Nederlanders tegenkomt. Ik vind dat niet zo... charmant.’ Dichten is voor haar een poging de twijfel enigszins binnen de perken te houden. Het maken van ‘versjes’ helpt haar enige klaarheid te scheppen. ‘Precies. Je wil toch een beetje vastigheid vinden?’

‘Ik herinner me niet dat ik dat ooit gedaan heb,’ antwoordt ze op de vraag of ze wel eens met enig genoegen haar oudere bundels doorbladert. ‘Ik heb eigenlijk alleen belangstelling voor de gedichten die ik nu schrijf of die ik nog wil schrijven. Als iets me aangrijpt of ontroert voel ik de behoefte daarover te schrijven, maar wanneer het gedicht klaar is, gepubliceerd is, ben ik de emotie kwijt. Dat vind ik wel eens jammer, het is net alsof je een stukje ervaring verloren hebt. Wat dat betreft is dichten een beetje een ongezond beroep. Aan de andere kant heeft het ook weer een therapeutische functie. Je probeert tot klaarheid te komen. Ik heb onlangs een versje geschreven dat “Rymdwang” heet, en zo wil ik mijn volgende bundel ook noemen. Rijmdwang verwijst dan niet naar het gebonden zijn aan een strak rijmschema, maar naar de sterke behoefte die ik, nog steeds, voel om poëzie te maken.’ Elisabeth Eybers praat moeizaam over haar eigen werk. Op vragen naar de betekenis of achtergrond van een bepaald gedicht, van een bepaalde regel volgen steevast korte, weifelende antwoorden. Veel beter is ze op dreef wanneer ze vertelt over haar jeugd, haar ouders, Zuid-Afrika. Het theoretiseren over haar werk laat ze graag aan anderen over. ‘Die moeten daaruit maar allerlei dingen afleiden, als ze er zin in hebben.’

steye raviez

Een enkele keer - in een bui van moedeloosheid - heeft ze wel eens overwogen te stoppen met dichten. Een citaat uit de bundel Dryfsand: ‘Hierby sê ek aan poësie vaarwel./Elkeen in staat om twee by twee te tel/en pyn aan poësie te meet merk wel/hoe oorsprong opbrengs in die skadu stel.’

Eybers: ‘Dat moet natuurlijk niet al te letterlijk opgevat worden, maar het is wel zo dat datgene wat uiteindelijk op papier komt heel erg afsteekt bij de emotie. Van de emotie blijft in het uiteindelijke vers maar een klein kerntje over. Wat je schrijft moet een concentraat zijn, een kristallisering waar anderen zich ook in kunnen herkennen.’

Om een gedicht te schrijven moet je in staat zijn urenlang niets te doen, zegt Elisabeth Eybers. Denken, broeden, afwachten. ‘Er moet iets bij je gaan spoken. Soms noteer ik iets dat ik pas veel later uitwerk, maar over het algemeen schrijf ik een gedicht in vrij korte tijd. Hoe een gedicht precies tot stand komt kan ik niet verklaren. Er gebeurt

“Nu er zo veel protest tegen Zuid-Afrika is, denk ik soms heel even: de verandering van nationaliteit is een laffe daad.”

iets in je onderbewustzijn waardoor een aantal, soms heel disparate, dingen gaan samenklonteren. Je hebt een paar begin- of slotregels en daar gaan zich andere, oudere emoties en ervaringen aan vasthechten. Er ontstaat een eenheid die je niet bewust gecontrueerd hebt.’

Meditatieve preken

Eybers omschrijft zichzelf als ‘a minor poet’. ‘Ik ben me heel sterk bewust van mijn tekortkomingen. Ik kan geen lange gedichten schrijven, ik ben vrij kortademig. En ik heb ook niet het vermogen me dramatisch in te leven in andere mensen, in andere situaties. Ik haal alles uit mezelf. Mijn bundels vormen geen compleet overzicht van mijn leven, maar de belangrijkste gebeurtenissen en emoties zijn er wel in terug te vinden.’ Poëzie schrijven en niet publiceren - dat kan ze zich niet voorstellen. ‘Ik wil uitgegeven worden. IJdelheid speelt daarbij natuurlijk een rol, iedereen verlangt erkenning. Maar het geeft me ook het gevoel dat ik iets heb bijgedragen tot... de som van de schoonheid.’

Elisabeth Eybers werd geboren op 26 februari 1915 in

Gesprek met Elisabeth Eybers

vir P.

Jy en ek word digter en taaier
en doen asof oudword gewoon is,
maak geluide wat elkeen verstaan.
Teen uitdor en skilfering versetloos,
geanker in eene-oue mure
kan korsmos gekrom voortbestaan:
so lewe 'n swam en 'n wier
in volledige simbiose
al sal doodgaan geen afspraak verraai.

Klerksdorp (Transvaal). Haar vader was er predikant van de Nederduits Gereformeerde Kerk. Twee jaar later verhuisde het gezin naar het plaatsje Schweizer-Reneke, dichtbij de grens met Botswana. Op haar zestiende ging ze naar Johannesburg om letteren te studeren aan de universiteit van Witwatersrand. Na haar studie werkte ze korte tijd bij een krant in Johannesburg en in 1936 publiceerde ze haar eerste dichtbundel Belydenis in die skemering. Een jaar later trouwde ze met een zakenman. In 1961 kwam ze, na haar scheiding, samen met haar jongste dochter naar Nederland.

Eybers: ‘In Klerksdorp zat ik op een dorpsschooltje en als je een beetje pienter was kon je daar makkelijk een paar leerjaren overslaan. Daardoor kwam ik zo vroeg op de universiteit terecht. Mijn ouders waren ontwikkelde mensen, dat gaf me misschien ook al een zekere voorsprong op de andere kinderen. Mijn moeder is opgegroeid in de omgeving van Kaapstad, in een Engelstalig milieu. Ze was een echt veelzijdige vrouw. Ze was lerares wiskunde, voor haar huwelijk hoofd van een middelbare school, ze las ontzettend veel en ze was muzikaal. Doordat er zoveel boeken in huis waren is mijn belangstelling voor de literatuur ontstaan. Mijn vader droeg soms Nederlandse en Duitse gedichtjes voor. Cats, Bilderdijk - dat was een soort liefhebberij van hem en wij vonden dat wel grappig. Hij had een grote bewondering voor Guido Gezelle. Mijn vader was orthodox in die zin dat hij een goed calvinist was, hij twijfelde niet aan de leerstellingen van de kerk. Maar hij was absoluut niet intolerant. Hij had zijn theologiestudie afgemaakt aan de Vrije Universiteit en het was grappig als hij vertelde hoe hier in Nederland de sabbath geheiligd werd. Wij moesten op zondag wel naar de kerk maar verder ging het er helemaal niet streng aan toe. De preken van mijn vader waren nogal meditatief van karakter, het waren zeker geen donderpreken, maar ze gingen mijn verstand wel te boven. Ik heb onlangs nog een versje geschreven waarin ik zeg dat de verplichte kerkgang me heeft toegerust met blijvend afdwalende gedachten. Ik zat altijd te dagdromen in de kerk. Mijn moeder was gelovig uit plicht, het hoorde bij haar positie als domineesvrouw. Ik weet nog dat ze ons boekjes gaf over de evolutieleer. Ze had het gevoel dat je de bijbel op een poëtische manier moest lezen en verstaan!’

Verboden boeken waren er in het gezin Eybers niet. ‘We mochten alles lezen. Op een keer was ik een boek aan het lezen van Charles Reade, over Erasmus die een onecht kind was, “The Cloister and the Hearth”. Iemand vroeg aan mijn moeder: laat jij dat kind dat zomaar lezen? En ze antwoordde: ach ja, er staan wel dingen in die niet zo begrijpbaar voor haar zijn, maar het is zo'n mooi boek, waarom zou ze het niet lezen? Ik begreep natuurlijk veel meer van het boek dan zij dacht, maar dat vertelde ik niet.

[p. 6]

Ik weet nog dat ik, door de vele Victoriaanse romans die ik las, een hele romantische opvatting kreeg over de liefde en het huwelijk.’ Lachend voegt ze eraan toe: ‘En dat was geen onverdeelde zegen voor later.’

Haar allereerste gedicht schreef ze, toen ze dertien was. ‘De hele klas moest als straf van de leraar Engels een gedicht maken. Ik heb het jammer genoeg niet meer, maar ik had een natuurbeschrijving gemaakt. Heel hoogdravend, want ik wilde echte poëzie maken. Vanaf dat moment heb ik de smaak eigenlijk te pakken gekregen. De eerste gedichten die ik schreef waren allemaal in het Engels. Toen ik merkte dat het Afrikaans zich ook leende tot het maken van gedichten was dat een hele ontdekking. Van Wyk Louw en Opperman behoorden tot de eerste dichters die in het Afrikaans hele persoonlijke poëzie schreven.’

Elisabeth Eybers ging letteren studeren omdat haar ouders graag wilden dat ze lerares werd. ‘Maar het is er nooit van gekomen.’

‘Ik vond mijn vader een zeer aantrekkelijke man. Mijn moeder was intelligenter maar ook strenger, ze had minder geduld. Mijn vader was zachter van aard, maar het gekke is dat de meesten ervan uitgaan dat ik onder hem wel veel zal geleden hebben omdat hij een orthodoxe dominee was. Ik was nog niet zo lang in Nederland toen Aad Nuis schreef dat hij mijn werk niet kende, maar dat hij er niet veel van verwachtte aangezien ik in een pastorie was opgegroeid. Zo'n redenering slaat toch nergens op! Het was voor mij een typisch voorbeeld van de Nederlandse neiging om iedereen maar meteen in een hokje te stoppen.’

Toen ze aan de universiteit studeerde begon ze steeds sterker te twijfelen aan het bestaan van God. ‘In het begin huichelde ik een beetje want ik wilde mijn vader niet kwetsen. Toen ik op een keer zei dat ik niet meer naar de kerk ging had hij het er moeilijk mee. Wat dat betreft was ik een bron van verdriet voor mijn vader. Hij was niet kwaad, maar hij zei: kind, ik zal voor je bidden.’

Ontworteld

In het werk van Elisabeth Eybers speelt Zuid-Afrika een belangrijke rol. Hoewel ze nu vijfentwintig jaar in Nederland woont is het gevoel een ontheemde, een ontwortelde te zijn nog steeds niet helemaal verdwenen. Over haar afkeer van het apartheidssysteem laat ze niet de geringste twijfel bestaan, maar het doet haar duidelijk pijn wanneer alles wat met Zuid-Afrika te maken heeft automatisch als verwerpelijk en des duivels bestempeld wordt.

‘Ik heb een vrij onproblematische, beschermde jeugd gehad. Ik ben nooit rechtstreeks geconfronteerd met onrecht. Wij hadden een hele prettige verhouding met de zwarten. Later heb ik beseft hoe de verhoudingen in het land lagen, maar als kind dringt dat niet tot je door. Ik ben blij dat er in Zuid-Afrika zoveel gisting en verzet tegen de apartheid is, maar ik vind het belachelijk wanneer mijn vertrek uit het land me als een deugd wordt toegerekend. Ik ben om persoonlijke redenen weggegaan. Mijn huwelijk was mislukt, ik voelde me ongelukkig, ik wilde een nieuw bestaan opbouwen. Als ik echt iets had willen doen voor de zwarten dan had ik daar moeten blijven. Ik heb niet het gevoel dat ik van hieruit, bijvoorbeeld via mijn werk, veel kan doen om daarginds het regime te veranderen. Sommige anti-apartheidsbewegingen simplificeren de situatie in Zuid-Afrika. Ze hebben alleen een niets ontziende afkeer van alles wat met Zuid-Afrika te maken heeft. Ik geloof dat het enige effectieve protest datgene is dat zich in het land zelf ontwikkelt. Ik weet niet of Zuid-Afrika gebaat is bij een economische boycot. Ik denk dat de zwarte bevolking ook baat heeft bij een economische vooruitgang van het land. Ik zie niet in wat voor baat iemand heeft bij chaos en ellende.

Natuurlijk is het goed dat zich ook hier stemmen verheffen tegen de apartheid, dat heeft ook wel een bepaald effect. Maar bij bekrompen en eng-moraliserende standpunten voel ik me niet thuis. Wanneer er over Zuid-Afrika gepraat wordt slaat men meteen een smalend toontje aan, maar ik heb gemerkt dat de mensen hier niet toleranter zijn dan ginder. Bij de universiteit van Utrecht hebben ze het beeld van Krüger verwijderd, terwijl koningin Wilhelmina destijds nog een schip heeft gestuurd om hem naar Europa te halen. Je kan je gevoel ten opzichte van een land niet met een dergelijke terugwerkende kracht herzien. In Nederland denkt men over Zuid-Afrika alleen in termen van helden en schurken. Waarom zou je niet naar Zuid-Afrika mogen gaan? Dat is toch absurd! Ik besef ook wel dat de hervormingen die totnogtoe zijn doorgevoerd in Zuid-Afrika niet meteen ingrijpende veranderingen tot gevolg hebben, maar ik erger me aan het feit dat men hier bij elke hervorming al automatisch gaat roepen dat het toch niets te betekenen heeft. Hier leeft heel sterk de gedachte dat het ANC de macht moet overnemen, maar het ANC vertegenwoordigt niet de hele zwarte opinie. Ik heb veel respect voor Buthelezi, het hoofd van de Zoeloes, en voor een vrouw als Helen Suzman, in Kaapstad, van de Progressieve Partij. Ik weet wel dat er ook zwarten zijn die pleiten voor een economische boycot en ik kan dat ook wel begrijpen, maar ik denk dat het in zekere zin kortzichtig is.’ In de schoolboycot heeft Elisabeth Eybers ook niet veel vertrouwen. ‘First liberation, than education, luidt de slogan, maar ik geloof daar niet in.’ Felle anti-apartheidsacties, zo zegt ze, versterken de Afrikaners in hun mening dat Nederland hen niet begrijpt. ‘Het verhardt hun standpunten. Vroeger wilden ze zich zo graag verwant voelen met de Nederlanders.c

In tegenstelling tot bijvoorbeeld André Brink, Nadine Gordimer, Breyten Breytenbach ziet Eybers ook niet veel heil in een culturele boycot. De wijze waarop, in de Amsterdamse gemeenteraad, tegen Willem Frederik Hermans geageerd werd vindt ze belachelijk. ‘Van den Broek en Lubbers zijn naar Moskou gegaan. Maar wat gebeurt er in Rusland met de dissidenten? Wat gebeurt er in Afghanistan? Je zou ook kunnen roepen: we moeten Rusland cultureel en economisch boycotten. Theaters zijn in Zuid-Afrika, voor zover ik weet, opengesteld voor alle rassen. Waarom zou een toneelgroep daar dan niet mogen optreden? Het is belangrijk dat onze cultuur-produkten ook in Zuid-Afrika te zien, te horen of te lezen zijn. Zuid-Afrikanen zijn namelijk extra gevoelig voor de westerse cultuur. We werden allemaal groot gebracht met een overdreven respect voor de westerse cultuur. Daarom vond ik het ook zo vreemd toen ik hier vijfentwintig jaar geleden aankwam en ik merkte dat men zo met Mao en Fidel Castro dweepte. De woorden “westerse cultuur” mocht je niet meer in je mond nemen, dat was voorbijgestreefd.’

‘Weet u wat ik jammer vind,’ zegt ze, ‘dat ik geneigd ben, nu ik hier woon, Zuid-Afrika meer in bescherming te nemen dan ik zou doen wanneer ik ginder zou wonen.’

Vervolg op pagina 20