Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 7]

Solidair met hoeren, homo's en misdadigers
Het leven van Arnold Aletrino, arts en Tachtiger

Arnold Aletrino Pessimist met perspectief door Kees Joosse Uitgever: Thomas Rap, 609 p., f76,-

Jan Fontijn

Er is een dikke biografie verschenen over Arnold Aletrino, een randfiguur in de beweging van tachtig. Wie ooit een verhaal of roman van hem gelezen heeft (er zijn er onlangs een paar herdrukt), weet dat hij geen erg grote schrijver is. Daarvoor maakt hij zich te veel schuldig aan de in die tijd zo welig woekerende woordkunst en is zijn thematiek te beperkt. Maar bij het herlezen van zijn roman Zuster Bertha uit 1892 viel me ook op dat Aletrino uitstekend, zonder effectbejag, atmosfeer weet op te roepen. De beschrijving bijvoorbeeld van de operatiekamer in het morgenlicht en de eerste activiteiten van de verpleegster zijn zonder meer goed geschreven, in het trage ritme dat zo karakteristiek is voor Aletrino's stijl.

Aletrino behoort met Coenen en Van Oudshoorn tot de somberste schrijvers van de Nederlandse literatuur. ‘Ik heb nooit van mijn leven iets vrolijks kunnen schrijven,’ bekent hij in een interview. ‘Ik zie altijd de donkere kant van de dingen. Ik geloof niet, dat er één minuut in mijn leven is van ongestoord geluk.’ Zijn kleine oeuvre is van dat pessimisme doordrongen, het is een ‘voyage au bout de la nuit’. De romans spelen zich voor een groot deel af in de troosteloze ruimten van het Amsterdamse gasthuis op het einde van de negentiende eeuw, waar hij als arts gewerkt heeft. In een interview met d'Oliveira in 1908 bekent hij dat het gasthuis voor hem een concentratie van ellende was. Hij weet zich nog precies de treurige ziektegevallen te herinneren uit zijn gasthuispraktijk. De dood waar hij toen dagelijks mee geconfronteerd werd, was een obsessie voor hem en is dat altijd gebleven. Waarom werken, waarom studeren, als er een dag komt, waarop alles onherroepelijk uit is?

Met wat meer talent en agressiviteit had Aletrino de Céline van de Nederlandse literatuur kunnen worden. Evenals Céline is hij armendokter geweest en is hij solidair geweest met de maatschappelijke outcasts van zijn dagen. Het lot van de hoeren trok hij zich aan en hij maakte een studie van de prostitutie. Hij had met name oog voor de sociale oorzaken daarvan. Hoewel hij in de loop van zijn leven steeds sceptischer werd over een oplossing, zag hij toch een mogelijkheid tot verbetering van dat vraagstuk in vrouwenemancipatie en verandering van de seksuele moraal.

Aletrino had een sterke neiging zich met vrouwen te identificeren. Dat blijkt niet alleen uit zijn begrip vragen voor de positie van de hoer maar ook uit zijn romans en verhalen, waarin vaak de wereld bekeken wordt vanuit het gezichtspunt van een vrouw.

Solidariteit met de maatschappelijke underdog spreekt ook uit zijn ijver om het lot van de homoseksuelen te verbeteren. Aletrino is een van de eerste medici in Nederland geweest die openhartig over homoseksualiteit heeft geschreven en gesproken. Tot grote verontwaardiging van zijn tijdgenoten verdedigde hij het bestaan van aangeboren homoseksualiteit en weigerde hij om homoseksualiteit en degeneratie onlosmakelijk met elkaar te verbinden. Minister-president Abraham Kuyper was woedend en vroeg het parlement of het niet de hoogste tijd was om maatregelen te nemen.

Arnold Aletrino
archief letterkundig musuem

Aletrino was behalve arts en seksuoloog ook een van de eerste criminologen in Nederland met zeer radicale ideeën. Hij was een fel tegenstander van het bestraffen van misdadigers, wat niet wilde zeggen dat die los moesten rond lopen. Onderzoek en de dagelijkse ervaring hadden, aldus Aletrino, hem geleerd dat de vrije wil van de mens niet bestond; een mens kan niet verantwoordelijk gesteld worden voor zijn daden. En behalve voor hoeren, homo's en misdadigers zette Aletrino zich ook nog in voor het lot van de verpleegsters. Die gingen zwaar gebukt onder de lange werktijden, hun slechte opleiding en slechte behuizing.

Aletrino, getekend door Frederik van Eeden

Kees Joosse heeft in zijn biografie de veelzijdigheid van Aletrino alle recht gedaan. Met voorbeeldige ijver heeft hij feitenmateriaal verzameld en doet hij verslag van de vele activiteiten van Aletrino. Daarin zit de verdienste van het boek. Het is in de eerste plaats een informatieve documentatie van het leven en het werk van Aletrino. Maar jammer genoeg is het niet een biografie geworden waarin men met genoegen leest en die belangstelling opwekt voor het werk van Aletrino. En daar zijn verschillende oorzaken voor. De stijl van Joosse is log en formeel. Nergens laat hij uit zijn taalgebruik blijken, dat hij echt betrokken is bij zijn onderwerp. Waarom niet af en toe met wat meer durf het gedrag en de soms raadselachtige persoonlijkheid van Aletrino geïnterpreteerd? Waarom bijvoorbeeld niet meer ingegaan op het paradoxale in Aletrino's gedrag, de combinatie van maatschappelijk engagement en van radicaal pessimisme? Wat te denken van de manier waarop Jacob Israël de Haan Aletrino heeft geportretteerd in Pijpelijntjes? Bezat Aletrino, de zachtmoedige en ‘vrouwvriendelijke’ schrijver en arts, ook misschien sadistische eigenschappen? Wat heeft het jood-zijn voor Aletrino betekend? Wat betekende het in die tijd? Joosse gaat er soms wel op in, maar naar mijn smaak te oppervlakkig.

Onnodige uitweidingen

Het beeld dat ik van Aletrino heb overgehouden na het lezen van de biografie is tamelijk verbrokkeld. Dat komt omdat Joosse zich talloze malen schuldig maakt aan onnodige uitweidingen. Het heeft absoluut geen zin om allerlei evenementen uit de geschiedenis van De Nieuwe Gids, zoals bijvoorbeeld de kwestie-Lieven Nijland, zo uitvoerig uit de doeken te doen, zeker als die kwestie van secundair belang is in het leven van Aletrino. Was het nodig om zoveel aandacht te besteden aan de relatie tussen Aletrino en De Nieuwe Gids in latere jaren? Dat had toch wel beknopter gekund? Joosse heeft duidelijk moeite hoofd- en bijzaken van elkaar te onderscheiden en dat heeft weer te maken met zijn opvattingen over het genre van de biografie.

Bij het lezen van deze biografie heb ik aan Lytton Strachey moeten denken, de meesterlijke biograaf uit het interbellum. Volgens Strachey moet een biograaf zich altijd duidelijk bewust zijn, dat hij van een leven niet alles kan overzien. Uit de soms overweldigende hoeveelheid feiten moet hij kiezen. Want alles vertellen is ondoenlijk, zoveel mogelijk opschrijven is geen methode om een beeld te krijgen van een persoon. De biograaf moet een subtieler methode volgen: hij moet aanvallen op onverwachte plaatsen, in de flanken of in de achterhoede. Hij moet een plotseling verhelderend zoeklicht richten naar duistere schuilhoeken, tot dan niet onderzocht. Hij moet, om een beeld van Strachey te gebruiken, over de grote oceaan van materiaal roeien en hier en daar een emmertje neerlaten dat een of ander kenmerkend exemplaar uit de diepten omhoog zal halen, dat met bijzondere nieuwsgierigheid onderzocht moet worden. Strachey heeft zich aan dit credo gehouden. Zijn ‘biographical essays’ bijvoorbeeld, waarin hij in een beperkt aantal bladzijden een persoon neerzet, zijn juweeltjes. Maar dat wil natuurlijk niet zeggen dat dikke biografieën, waarin veel materiaal verwerkt is, uit den boze zijn. De ironie wil dat over diezelfde Strachey een zeer dikke biografie is geschreven door Michael Holroyd, de mooiste biografie die ik ooit gelezen heb. Holroyd heeft zijn vele materiaal voorbeeldig gecomponeerd dankzij zijn grote kennis van de tijd en dankzij zijn vermogen tot verantwoord psychologiseren.

De doelstelling van Kees Joosse is, zoals uit zijn inleiding blijkt, het schrijven van een wetenschappelijke biografie. Wetenschappelijk is voor hem een biografie, als deze zorgvuldig gebruik maakt van geselecteerde feiten, die in chronologische volgorde worden gegeven, vergezeld van een historische achtergrond. De biograaf moet daarbij op afstand blijven, de lezer wordt zelf uitgenodigd om zijn beeld op te bouwen. Joosse koos deze biografische vorm allereerst omdat zijn boek de eerste biografie is over Aletrino - de lezer heeft op die manier de gelegenheid om het materiaal onbevooroordeeld te kunnen lezen - en de tweede reden was dat zijn materiaal leemten vertoonde (er zijn perioden in Aletrino's leven waarover we weinig weten). Een biograaf zou in het laatste geval, aldus Joosse, verplicht zijn om de open plekken ‘intuïtief en creatief’ op te vullen. En dat zou ten koste van de wetenschappelijkheid gaan.

Ik vind dat Joosse wel een erg beperkte opvatting van wetenschappelijkheid heeft. Alsof iemand die wetenschap bedrijft niet intuïtief en creatief te werk zou mogen en moeten gaan. Wat te denken van de bezigheden van een archeoloog, die uit een paar scherven een gehele cultuur moet reconstrueren! En vergeleek archeoloog en Couperus-biograaf F.L. Bastet niet onlangs het schrijven van een biografie met een archeologisch onderzoek?

Ook zijn eerste argument, de lezer in staat stellen het materiaal onbevooroordeeld te beoordelen, vind ik niet sterk. Want waarom dan niet van zijn biografie een echte documentatie gemaakt, zoals Enno Endt dat deed met Gorter?

Hoe het ook zij, de grote verdienste van Joosse is geweest dat hij soms zeer interessant materiaal over een veelzijdige schrijver naar boven heeft gehaald. Verhelderend was het bijvoorbeeld voor mij om de Pijpelijntjes-affaire nu eens van de kant van Aletrino te kunnen bekijken en niet van Jacob Israël de Haan. Wie belangstelling heeft voor de geschiedenis van de beweging van tachtig, van de criminologie, van de seksualiteit en medicijnen, zal dit boek zeker moeten lezen.

■