Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 10]

De erecode om niet onder elkaars duiven te schieten is verdwenen
De troonopvolgers van Van Oorschot

Joost Nijsen

Ze brachten de Russische Bibliotheek in paperback, lieten Gerrit Noordzij meer variatie in de vormgeving van de boeken brengen, wierven nieuwe schrijvers en bedachten een manier om A. Alberts onder de aandacht van een groter publiek te brengen.

Geert van Oorschot draagt de fakkel over aan een generatie die er heel behoedzaam mee verder wandelt.

Vlak voor het gesprek met Wouter van Oorschot en Gemma Nefkens hoor ik de diepe stem van Astrid Nijgh op de radio. ‘Hij zag zich nog gedundrukt door Van Oorschot,’ zingt ze, in een door Carmiggelt geschreven lied over een onbekende dichter. Geert (G.A.) van Oorschot is beroemd, een legende. Een levende legende: vorig jaar lag hij even in het ziekenhuis maar al gauw knoopte hij zijn onafscheidelijke vlinderdasje weer om en zette de strijd voort. Zijn strijd bijvoorbeeld voor een in 1987 te verrijzen Multatulistandbeeld. Van Oorschot: de uitgever van de Russische Bibliotheek, van verzamelde-werken-in-dundruk (Ter Braak, Du Perron, Van Zuylen, Couperus, Emmens, Leopold, Roland Holst, Multatuli), van dichters (Van Geel, Kopland, Lodeizen, Herzberg) en van belangrijke prozaïsten als Nescio, Gerard Reve en W.F. Hermans.

Van Hermans verschenen bij hem alleen de eerste werken. Uit talloos veel miljoenen kwam uit bij De Bezige Bij. In dit boek treedt een uitgever op, Dick Hosselaar, die als karikatuur geldt van Van Oorschot: ‘Maar ik zeg: een volk dat zijn eigen klassieke schrijvers niet kent, dat volk is verloren. En toen ik dat begrepen had, toen heb ik bij mezelf gezegd: Zó is dus de toestand en daar ga jij eens wat aan doen, Dick.’

Hosselaar houdt kantoor op Prinsengracht 681; Van Oorschot, sinds 1945, op Herengracht 613. Wouter van Oorschot leidt me rond in het pand. Op alle verdiepingen, in alle vertrekken, zelfs in wc's en in een kamergrote kluis: boeken. De voorraad in eigen huis opslaan is de goedkoopste oplossing en bovendien, legt hij uit, zie je precies wát wáár naartoe gaat. ‘Je moet alles in eigen hand houden, zo min mogelijk inzicht geven in dingen als omloopsnelheid, verkoopcijfers en oplagen. Daar heeft niemand iets mee te maken.’

Zijn vader had het ook zo kunnen zeggen. Wouter heeft veel met hem gemeen. Het cultuurpessimisme bijvoorbeeld: zijn we van senior uitspraken gewend als: ‘In de volledige werken van onze grote schrijver Multatuli zijn hooguit zes Nederlanders geïnteresseerd,’ zijn zoon klaagt: ‘Ik heb laatst godbetert gehoord dat kinderen op een scholengemeenschap Shakespeare op hun lijst mogen zetten als ze alleen het toneelstuk op tv hebben gevolgd. Dan denk ik: dat gaat helemaal fout. Het gros verleert te lezen.’

Wouter kijkt de kunst dan ook al geruime tijd af.

‘Ik kwam hier op de uitgeverij terecht toen ik geboren werd, in 1952. Op de verjaardag van Multatuli: 2 maart. Ons hele familieleven heeft zich in de uitgeverij afgespeeld. Mijn vader is geen man om een scheiding aan te brengen tussen privé en werk, hij leidt maar één leven.’

Gemma Nefkens kwam bij G.A. van Oorschot's Uitgeversmij. b.v. heel anders binnen.

‘In 1971 zag ik een advertentie van Geert voor een secretaresse, of eigenlijk: een hulpje. Ik heb hem opgebeld en ben met hem gaan praten. Voor mij was hij de uitgever van Lodeizen, daar was ik, als alle middelbare scholieren toen, helemaal knettergek van. Hij vroeg of ik zijn Russische Bibliotheek kende en ik loog “ja”. Een paar dagen later belde hij op en zei dat ik uit heel veel sollicitanten als de beste kandidaat uit de bus was gekomen. Toen ik hier eenmaal werkte begreep ik dat ik de enige sollicitant was geweest.’

Na een paar jaar stapte ze weer op: tussen haar en haar patroon rezen ‘verschillen van mening’. Ze ging les geven aan het Amsterdamse Spinozalyceum, tot haar gevraagd werd terug te komen. ‘Na lang nadenken, want dat lesgeven vond ik zo beroerd nog niet, heb ik besloten het te doen. Eind 1979 kwam ik er weer bij.’

Wouter wilde aanvankelijk muziekleraar worden.

‘Ik heb eerst het conservatorium geprobeerd en musicologie, maar studeren bleek niks voor mij te zijn: ik wil met mijn hoofd én mijn handen werken. Ik heb wel sociale academie gedaan. Dat was een constant conflict, ik ben geslaagd op basis van een scriptie die het beleid van de directie van de academie aanviel.’

Gemma Nefkens en Wouter van Oorschot
bert nienhuis

Hij werkte van 1977 tot 1980 op de uitgeverij, ging toen een paar jaar weg, kwam in 1983 weer terug.

‘In 1983 zijn we het eens geworden over mijn positie hier. Kijk, mijn vader is een hele vulkanische man, bruisend van ideeën, iemand die alles tegelijk kan. Maar delegeren is niet zijn sterkste kant, dat heeft hij trouwens ook nooit beweerd of gewild. Hij wilde onafhankelijk blijven, hij was de baas over de mensen die nodig zijn om het bedrijf te laten lopen. Tussen ons ging het niet natuurlijk, dat lag allemaal heel ingewikkeld. Dat is nu achter de rug. Een vogel moet eerst het nest uit voordat hij erop kan terugkeren, roep ik altijd. In 1983 is besloten dat het bedrijf definitief zou worden voortgezet door Gemma en mij.’

Ze zijn beiden uitgever. Gemma neemt de eerste lezing van manuscripten en Tirade-kopij voor haar rekening, Wouter houdt de financieel-economische en publicitaire aspecten in de gaten. Maar nieuwe uitgaven komen alleen tot stand als ze het samen eens zijn. ‘Wat mijn vader allemaal in één persoon verenigt is voor een gewone sterveling niet weggelegd.’

Luxueuze positie

Menig beginnend uitgever zal jaloers zijn op de prachtige, uit honderden beproefde titels samengestelde backlist waarmee dit uitgeversduo van start kan gaan.

GN: ‘We hebben een heel sterk fonds en daarom hoeven we niet met alle geweld een bepaald aantal titels per jaar te produceren. Dat is een luxueuze positie, dat beseffen we heel goed.’

Onder de literaire uitgevers wordt tegenwoordig fel gestreden om nieuw talent. Men schrijft een aankomend auteur briefjes, doet alles om het hem of haar naar de zin te maken in de hoop een nieuwe naam aan het fonds toe te kunnen voegen. De tweede generatie Van Oorschot is hier terughoudend in.

WvO: ‘In dit land is het momenteel zo dat, voordat je als uitgever een debuut plaatst in je eigen blaadje, je de schrijver

[p. 11]

ervan al gecontracteerd moet hebben om bij jou zijn boeken uit te geven. Want als je dat niet doet komen alle andere uitgevers erop af. De erecode dat je niet onder elkaars duiven schiet is verdwenen. Uitgevers die dergelijke praktijken hanteren plegen roofbouw op het talent. Wij doen daar niet aan mee, desnoods moet je een auteur maar laten lopen.’

GN: ‘Het belangrijkst is een vertrouwensrelatie te krijgen met een auteur. Als hij voor een paar guldens meer naar een ander gaat betekent dit dat hij dat geld belangrijker vindt dan de kwaliteit van het uitgevershuis dat hem aangeboden wordt. Nee, ik schrijf geen briefjes naar auteurs die in tijdschriften van andere uitgevers publiceren. De andere, grotere uitgevers zitten er toch veel eerder bovenop.’

WvO: ‘Ik heb hoogstens de neiging, als ik ergens door getroffen wordt, de schrijver te berichten dat ik zo genoten heb van zijn stuk.’

GN: ‘Een tijdschrift of een fonds moet langzamerhand een gezicht krijgen, je persoonlijkheid uitstralen, zodat mensen op een bepaald moment uit zichzelf zeggen: daar wil ik het liefst.’

Uitgever Hosselaar in Uit talloos veel miljoenen geeft een reeks met werken van ‘Oude Meesters’ uit, want: ‘aan Revius, Heiman Dullaert of Stalpaert van der Wielen hoeft hij geen cent honorarium te betalen,’ zegt een sarcastische romanfiguur. Laat dit voor rekening van Hermans zijn, erg veel jonge Meesters doken niet op bij Van Oorschot.

WvO: ‘Deze uitgeverij bereikte in de jaren zeventig een fase van consolidatie. Geert zag in die jaren weinig nieuw talent en kon bovendien niet garanderen dat het bedrijf zou voortbestaan. Het werven van nieuwe schrijvers moest dus weer helemaal opgepikt worden. We zijn er hard aan bezig: K. Ruys, Cees Sanders en Rogi Wieg kwamen met een debuut bij ons, Dick Hillenius kwam weer bij ons terug, Jan Stavinoha gaan we brengen.’

GN: ‘Ik denk dat langzaam begint door te dringen dat ons fonds verjongt, de drempel weer wat makkelijker te overschrijden is. Waarmee overigens niet gezegd wil zijn dat we totaal andere kwaliteitsnormen zouden aanleggen dan Geert, dat is niet onze bedoeling. Maar je zult eens wat meer risico moeten nemen. Als je naar het vroegere fonds kijkt zie je ook debutanten die nu vergeten zijn, dat is onontkoombaar als je midden in een periode zit en zoekende bent.’

Niet zonder trots onthullen de uitgevers een vergevorderd plan voor een nieuwe, natuurwetenschappelijke reeks.

GN: ‘Er zijn veel natuurwetenschappers geweest die buiten hun eigenlijke werk om geschreven hebben over hun vak. In brieven, lezingen, enzovoorts. Volgend jaar verschijnen al de eerste twee delen, Max Planck en Galilei. Later onder andere Einstein, Boltzmann en Newton.’

WvO: ‘Het fonds van Geert heeft twee loten: Nederlandse en Russische literatuur. Voor ons heeft het dan geen zin een verdwaalde Fransman uit te geven, of een Keniaan. Als wij iets nieuws gaan doen is het verstandig een serie te beginnen. De appel kan niet te ver van de boom vallen, dus een uitgangspunt van deze nieuwe reeks is wel dat de mensen die erin opgenomen worden op zo'n manier over hun vak geschreven hebben dat het raakvlak tussen literatuur en natuurwetenschap altijd aantoonbaar is.’

De afgelopen jaren zagen enkele boeken met politieke opstellen het licht bij Van Oorschot: Te beginnen bij Nederland, De achtertuin van Nederland en Rusland in Nederlandse ogen. Wouter is, net als zijn vader, pro-Amerikaans (‘ondanks alles’) en in iéder geval anticommunistisch. Zo vindt hij het een schande dat de gemeenteraad van Amsterdam een fototentoonstelling van Hermans wil verbieden en tegelijkertijd wél een Russisch ballet toestaat op te treden voor uitverkochte zalen.

‘We zijn een van de weinige literaire uitgeverijen met een duidelijk omschreven politieke opvatting. Er zal hier altijd plaats zijn voor boeken over politieke onderwerpen, mits goed geschreven en: de parlementaire democratie ondersteunend. Het is ondenkbaar dat vanuit hier ooit een politiek standpunt de wereld in gebracht zal worden dat ook maar zweemt naar vergoelijking van ofwel links, ofwel rechts totalitarisme.’

Postorderbedrijf

Naast het ontwikkelen van nieuwe fondslijnen en reeksen is er de voortzetting van de traditie. Ziet het duo zich in de toekomst nog nieuwe ‘volledige werken’ uitgeven, in dundruk?

WvO: ‘We zouden gek zijn dat los te laten, het is een van onze sterkste handelsmerken. Volgend jaar verschijnen de brieven van Jan Hanlo in twee delen, 1600 bladzijden, iets héél bijzonders. Verder een brieven-deel Du Perron, een deel Multatuli, en de complete briefwisseling van Belle van Zuylen met Constant d'Hermenches in vertaling. De vraag is wel: zal het mogelijk blijven? Die boeken kunnen verschijnen dank zij bijdragen van het Rijk. Maar ze moeten ook verkocht worden, overal in de boekhandel liggen, en soms ben ik heel somber over de ontwikkelingen. Concentraties, boeken verkopen per meter, distrubitieperikelen... Als het zo doorgaat zie ik ons nog wel eens, noodgedwongen, een postorderbedrijf beginnen.’

Van het binnenkort te verschijnen Volledig dichtwerk van Dèr Mouw werden bij aanbieding aan de boekhandel tweehonderd exemplaren verkocht. ‘We hebben net een mailing gestuurd aan de boekhandel met de suggestie de bestelling te verhogen. Dat is echt nodig wil de prijs onder de honderd gulden blijven. Van de literaire boekverkoper mag de uitgever verwachten dat ook hij risico neemt.’

Gemma is minder somber gestemd over de ontwikkelingen: ‘Als je kijkt naar de stijging van de verkoop van het algemene boek, als je ziet hoeveel er vertaald wordt, als je ziet hoeveel literatuurmanifestaties er steeds maar bijkomen, dan kun je onmogelijk pessimistisch zijn. Over het werkelijke lezen zeggen die verschijnselen niet veel natuurlijk, maar wel over de belangstelling. Ook het niveau van de jongste literatuur geeft geen aanleiding tot pessimisme. Ik vind het ongelooflijk boeiend te volgen waar auteurs mee bezig zijn.

Ja, ik weet zelf heel goed wat dat is, de drang tot schrijven. Juist daarom ben ik bij een uitgever terechtgekomen.’

WvO: ‘Ik denk dat iemand die literatuur wil uitgeven dit nooit op een geslaagde manier kan doen als hij niet zelf geschreven heeft, weet wat het is. Zelf ben ik toevallig net weer aan een verhaal bezig, maar ik maak mezelf geen illusies, het stelt vrijwel niks voor.’

Zijn vader is ook gaan uitgeven nadat hij tot de conclusie kwam dat er in hem geen groot schrijver huisde.

‘Ik vind het helemaal niet erg meer dat ik met mijn vader vergeleken word, daar ben ik overheen gegroeid. Als ik vroeger in een café kwam zeiden ze: dag Wouter, hoe is het met je vader? Toen me dat de keel begon uit te hangen gaf ik het telefoonnummer van de uitgeverij als antwoord op de vraag. Inmiddels is die strijd voorbij. Welke zoon is niet graag trots op zijn vader en omgekeerd?’

Kan de gedreven oprichter de verleiding weerstaan het kantoor dagelijks met een bezoekje te vereren?

GN: ‘Zo'n zaak kun je niet zo maar loslaten. Een kind dat je ter wereld brengt, waar je zwanger van bent geweest, laat je op zijn achttiende ook niet zo eenvoudig los. Het zou dwaas zijn van hem te eisen dat hij zich helemaal terugtrok.’

WvO: ‘Dit fonds is zo gelieerd aan de persoon van Geert dat het heel moeilijk voorstelbaar is voor een heleboel mensen dat dat ooit op dat niveau kan blijven bestaan, laat staan met een niveau verhoogd. Daar zijn we ons verdomd goed van bewust. We zijn daarom zo blij dat we selectief kunnen zijn in het uitgavenbeleid. Bij ons dus niet de memoires van Gerrie Kneteman. Het is helemaal niet erg eens een misser uit te geven maar een reeks van missers is natuurlijk lastiger. We moeten bewijzen dat we in staat zijn op een geslaagde manier verder te bouwen aan dit bijzondere fonds en dat is precies wat we willen gaan doen.’

■