Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

Geen tekstverwerker!

Kees van Kooten

R. uitgezonderd, bezitten al mijn schrijvende vrienden nu een Tekstverwerker. Een Tekstverwerker is een Computer met een Toetsenbord, een Beeldscherm en een Printer.

Ik hoop dat ik de apparatuur aldus duidelijk voor u heb omschreven, maar waarschijnlijk is dat niet eens nodig - het zit er dik in dat ook ú reeds de trotse en knappe bezitter van een Tekstverwerker bent! Straks heeft iedereen een Tekstverwerker, behalve ik! Waarom wil ik geen Tekstverwerker hebben? Is dat aanstellerij van mij? Computerangst? Kinderlijk gekoketteer met mijn technisch onvermogen? Wil ik, in een mengeling van alfapoch en bêtabang, soms graag de indruk maken dat ik een bedaagde en ouderwets gedegen Stijl van Leven heb waarbinnen geen Digitaal wordt gesproken? Nee, dat klopt niet. Daar is mijn weren van moderniteiten te weinig consequent voor. Was ik soms nog af met de hand? Onzin: in de machine met die vuile hap. Sta ik nog altijd op uit mijn stoel wanneer ik bij het televisiekijken van kanaal wil wisselen? Allesbehalve: ik heb afstandsbediening. Mijn citrusvruchten pers ik elektrisch, houtwerk schuur ik machinaal en ook mij scheren doe ik via het stopcontact. Ik bezit een elektronische rekenmachine, een Magnetron-oven en een CD-platenspeler. In de gang, naast het toilet, heb ik uit een oogpunt van besparing, een zelfdenkende lichtschakelaar gemonteerd, zodat de lamp in ons halletje tien minuten blijft branden, waarna hij het voor gezien houdt totdat je opnieuw de knop indrukt.

Je kunt dus niet zeggen dat ik geen deel heb aan het Moderne Leven en zijn tientallen tot ons genoegen bedachte gemakken. Maar een Tekstverwerker wil er bij mij maar niet in. En ik wist maar niet waarom eigenlijk niet, want al mijn vrienden waren wild-enthousiast. En sinds het bezit van hun Tekstverwerkers schrijven ze meer en beter dan ooit, constateer ik met afgunst - dat beeldscherm waarop al je gedachte woorden zich groen aaneenrijgen schijnt buitengewoon stimulerend en inspirerend te werken. In het begin hoopte ik nog dat dit nieuwigheid was en dat hun geestdrift wel snel zou slijten, maar nu, maanden later, zie ik dat mijn schrijvende vrienden nog steeds aanstekelijk in de ban van het beeldscherm zijn. Dat we hier, in de Macluhaneske terminologie, met een Hot Medium van doen hebben, werd al wel bewezen door mijn vriend P., die zelfs een paar dagen eerder van zijn vakantie terugkeerde omdat hij het daar, zonder Tekstverwerker, niet langer uithield.

De gevoelsafstand tussen een woord op papier en dat zelfde woord op het beeldscherm, lijkt mij ongeveer gelijk te zijn aan het warmteverschil tussen een foto en een bewegend video- of televisiebeeld. Toch wilde ik geen Tekstverwerker. Ik kan er niet mee omgaan! riep ik; daar ben ik gewoon te dom en te zenuwachtig voor! Ik begin al te transpireren bij het lezen van de Gebruiksaanwijzing! Onzin! riepen mijn schrijvende vrienden; je moet er niet zo bang voor zijn want in één middag heb je het door en dan heb je in feite niets meer of minder dan de perfecte typemachine! Nooit meer corrigeren met Typ-ex, geen Carbonpapier meer nodig, geen vieze vingers meer van het typelint wisselen! Je verbetert je teksten op het schermpje, net zolang tot er staat wat er staan moet en pas dan geef je je machine opdracht om je tekst te printen. Kijk maar: zo. En met een hand steunend op de leuning van hun commandostoel volg ik de zoveelste demonstratie, knorrend van bewondering; precies zoals ik pianisten op hun vingers sta te kijken, hangend op een hoek van de vleugel. En je kunt hem bij voorbeeld zo programmeren dat al je correspondentie er uniform uitziet, gnuifden mijn vrienden. Alle brieven hun vaste indeling en kadrering. Maar de enveloppen dan? vroeg ik slim; hoe betik je dan de enveloppe? Want de tekst rolt op speciale vellen uit de printer, maar een enveloppe of ander papiertje kun je er dus niet insteken, in je Tekstverwerker. Nee, dat was waar en daar moesten ze mij dan gelijk in geven, maar dat bezwaar viel volkomen weg tegen de mogelijkheid om, ik noem maar wat, al je teksten te bewaren. Saven heet dat en dat gaat op Floppy Discs. En wil je weten wat je toen op hebt geschreven, dan steek je gewoon de betreffende Floppy ergens in en dan roep je je tekst op en die floept dan op je beeldscherm. Dus na aanschaf van een Tekstverwerker zou ik al mijn pakken papier met oude teksten moeten overzetten op Floppy Discs? Eigenlijk wel ja, als ik het helemaal goed wilde doen.

Ik dacht aan die honderden oude vellen met hun onderlinge kleurverschillen, jaarringen en gradaties van verschotenheid. Op sommige staan belangrijke telefoonnummers en adressen in de marge. Op andere prijken dierbare koffiekringen en ik weet nauwkeurig uit mijn blote hoofd welke teksten dat zijn. Ik kan ze oproepen door een van mijn bergladen open te trekken en door de inhoud te bladeren. Wanneer ik al die oude teksten overtik en op floppy zet en mijn oude papieren verscheur, heb ik het gevoel dat ik mijn teksten de ruimte in stuur - ze zijn er nog wel, maar eigenlijk niet. Ze zijn niet langer tastbaar, maar ze zweven ergens rond. En al behoor ik niet langer tot de kaste van goedgelovigen die denkt dat hun saldo van f265,45 ergens bij de bank bewaard wordt in een doosje waar hun naam op staat en waar exact f265,45 in zit - als straks de Floppy Discs worden vervangen door CD-schijven, waar duizendmaal zoveel informatie opkan en die eraan schijnen te komen; mijn hemel, dan heb ik het gevoel dat mijn oude woorden ergens in de Melkweg cirkelen.

Begrijpt u wat ik probeer te formuleren? Ik tracht hartstochtelijk te rechtvaardigen dat ik niet tot de aanschaf van een Tekstverwerker zal overgaan. De reden dat ik dit niet doe is Angst en die Angst is gegrond op mijn zelfkennis; ik zal niet met een Tekstverwerker overweg kunnen. En omdat ik best weet dat die onnozelheid in wezen een vorm van luiheid s, sprong ik jongstleden donderdag een ouderwets gat in de lucht toen ik eindelijk een gerede grond voor mijn instinctieve afkeer van de Tekstverwerker vond. Dit is mijn excuus: als ik zit te tikken op deze (elektrische!) machine en even niet weet hoe ik verder moet, dan kijk ik op van het papier en richt ik mijn vertwijfelde blik recht vooruit - op de wand achter mijn bureau. Daar hangt een permanente collectie van persoonlijke foto's, knipsels en kindertekeningen. Welnu - op die manier wegdwalen, in het vertrouwde niets kijken en bidden om inspiratie, lukt niet met een Tekstverwerker! Het beeldscherm neemt je hele uitzicht in beslag! Als je wilt zien wat er voor je (dus achter de Tekstverwerker) op de muur hangt, dan moet je je stoel achteruit schuiven, recht overeind gaan staan, eroverheen kijken en weer gaan zitten. En omdat ik per A4-vel gemiddeld twintig maal op- en peinzend voor mij uit kijk en ik nu te oud ben om nog wat te versleutelen aan die ingesleten motoriek, kan ik de aanschaf van een Tekstverwerker niet riskeren. Deed ik het wel, dan zou, om maar iets te noemen, de tekening die mijn dochter Kim op vijfjarige leeftijd voor mij maakte, voorgoed uit het gezichtsveld van mijn schrijven verdwijnen:

Vandaar.

© Humo

[p. 10]

Bert Jansen
steye raviez

Over hoe het moderne apparaat bevalt in de omgang kan de auteur niet veel vertellen. ‘Mijn vrouw weet dat beter dan ik. Ik schrijf alles met de hand en zij tikt dat uit op de tekstverwerker. We hebben dat apparaat nog maar een maand, we hebben dus meer ervaring met hoe dom hij is omdat hij nooit iets doet als hem dat niet verteld is. Toen ik De Beschaving schreef, zat ik ontzettend te knoeien. Dan had ik een bladzijde af en dan moest je verder lezen aan de ommezijde en dan terug naar bladzijde vier onderaan - het was een warboel. Mijn vrouw heeft dat hele manuscript toen overgetikt. Daarna ben ik nog eens eindeloos gaan knippen en plakken, alle herhalingen eruit gehaald en zo is dat uiteindelijk toch nog een boek geworden. Nu printen we zo'n pagina even nadat ik een paar verbeteringen heb aangebracht. Mijn vrouw en ik vinden het steeds een feestelijk gezicht om te zien hoe die printer voor ons aan het werk is terwijl wij iets anders doen.’

Mevrouw Guépin komt er opgewekt voor uit dat ze de ‘secretaresse’ van haar echtgenoot is en dat ‘heerlijk’ vindt. ‘De schrijver Guépin heeft een tekstverwerker gekocht en zijn vrouw in een klein kamertje gezet, waar ze verzaligd de dagen doorbrengt.’ Nee, er kan niets mis gaan. De verschrikkelijke verhalen over teksten die op mysterieuze wijze in het niets verdwijnen omdat de processor door een niet te verhelpen geheugenverlies in gebreke blijft zullen wel kloppen, maar dergelijke omissies zijn volgens Wil Guépin te vermijden: ‘Het kan alleen mis gaan als de een of andere gek de stekker uit het stopcontact trekt. Maar dat kan bij ons niet, want er staat een tafel voor dat stopcontact en achter die tafel zit ik.’

De geur van drukinkt

Manuel van Loggem werd wèl door rampspoed en tegenslag geplaagd toen hij op een Apple 128 overstapte. ‘Ik heb een smartelijke inwijdingsperiode achter de rug,’ meldt hij somber. ‘Ik ben twee keer zes bladzijden kwijtgeraakt. Ik had niet genoeg gesaved. Ik wist niet dat je met het aantal kilobites van deze machine niet eindeloos kunt blijven doortikken. Ik houd ervan smetteloze kopij in te leveren. Vroeger liet ik mijn manuscripten altijd door iemand overtikken voordat ik ze naar een uitgever bracht; dat kostte me dan vijf- of zeshonderd gulden. Dat geld spaar ik nu uit,’ zegt Van Loggem. Hij is ervan overtuigd dat het binnen niet al te lange tijd mogelijk zal zijn via de printer van de apparatuur boeken in kleine oplagen te vervaardigen. ‘Ik heb,’ vertelt hij, ‘al met Apple besproken dat het mogelijk moet zijn om op een A4'tje vier pagina's te drukken: twee bladzijden aan de voorkant, twee aan de achterkant. Ik weet niet of uitgevers er aan willen. Ze lopen achter bij de ontwikkelingen. De geur van drukinkt en zetters met een schortje voor - dat vinden ze prachtig. Eigenlijk zouden veel uitgevers het liefste zien dat alles bij het oude blijft.’

De schrijver hoeft niet meer te knippen en te plakken, hij hoeft het manuscript niet eindeloos over te tikken, hij kan correcties via het beeldscherm aanbrengen. Dat is handig - maar de enige vraag die de lezer interesseert is natuurlijk of die moderne apparaten ook mooiere literatuur opleveren. ‘Dat vind ik een onzinnige vraag, op dergelijke flauwekul wil ik geen antwoord geven,’ bromt Manuel van Loggem ontstemd. ‘Met de kwaliteit van het geschrevene heeft een tekstverwerker niets te maken.’

De schrijvende dokter Ivan Wolffers was drie jaar geleden één van de eerste Nederlandse romanciers die zich een tekstverwerker aanschafte: ‘Een Apple, maar die zijn nu alweer uit de mode, heb ik begrepen. Ik heb er destijds negenduizend voor betaald, nu zijn ze iets van vijftienhonderd gulden waard.’ Spijt heeft Wolffers niet: anders dan collega Van Loggem is hij van mening dat de tekstverwerker heeft bijgedragen tot verbetering van zijn schrijfstijl. Wolffers: ‘Ik ben nogal slordig van aard. De eerste versie van wat ik schrijf is meestal niet goed. Als ik die vroeger wel eens in mijn enthousiasme wegstuurde, las ik het resultaat later meestal met een gevoel van schaamte terug. Ik heb dus veel versies nodig, voordat ik een tekst op papier krijg die goed is. Ik hoef niet meer op te zien tegen eindeloos overtikken. Ik voel me daardoor veel vrijer als ik achter de machine zit. Ik kan eindeloos verbeteringen in de tekst aanbrengen.’

Bert Jansen werkt aan een nieuwe roman die Het hakenslaan van de haas zal gaan heten. Om zich het schrijfwerk te vergemakkelijken schafte hij zich een Schneider aan. ‘Ik heb wel gemerkt dat bij zeer veel collega's de gedachte leeft dat je achter een beeldscherm geen literatuur kunt maken,’ zegt Bert Jansen, die daar dus anders over denkt. ‘Het verschil tussen typen en schrijven via een tekstverwerker vergelijk ik met het verschil tussen fietsen en autorijden. Ik ben nu bezig met de definitieve versie van het boek. Ik ben een aantal tijden aan het veranderen. Als

[p. 11]

ik dat met de typmachine had moeten doen had ik de hele tekst nog een keer kunnen overschrijven om het overzichtelijk te houden.’

Manuel van Loggem
steye raviez

Het had maar een haartje gescheeld of de schrijver T.B. Jansen - die vorig jaar bij De Harmonie debuteerde met Voorbij de catacomben - was computerhandelaar geworden. ‘Binnen tien minuten maak je daar vijftienhonderd à tweeduizend gulden winst,’ weet hij. T.B. Jansen weet àlles van tekstverwerkers. Desondanks verkiest hij het schrijverschap, aangevuld met inkomsten van een weekendbaantje als ‘telecommunicatiemedewerker’ bij de PTT-dienst die voor de beantwoording van nummer 0010 verantwoordelijk is.

‘Handel in computers is lucratiever dan schrijven, maar schrijven is bevredigender,’ verklaart de auteur. Van 's morgens negen uur tot 's avonds half twaalf staat zijn beeldscherm aan. Hij is werkelijk bezeten van dat ding, al zit het hem soms dwars dat een wordprocessor zo macho is: ‘De gebruiker krijgt via het scherm bitse commando's: Wacht! Fout! Wat een personal computer wordt genoemd is in wezen een zeer onpersoonlijk ding.’ Dat zijn apparaat op bestelling synoniemen levert - zij het in het Engels, hoewel het betreffende programma voor Nederlands gebruik zou kunnen worden aangepast - dunkt hem nauwelijks een aanwinst voor het schrijverschap. Het grote voordeel zit in het makkelijke corrigeren, zonder dat de tekst in een wirwar van strepen, doorhalingen, pijlen en onleesbare krabbels verandert.

‘Ergens is het natuurlijk bloedlink,’ zegt T.B. Jansen. ‘Al mijn schrijfwerk staat op floppy's. Een bakje van vijf bij vijftien centimeter - daar zit alles in. Jaren werk! Wat normaal in vier ordners zit, staat nu op één schijfje dat in je achterzak past. Ergens is dat toch wel een beangstigende gedachte.’

■