Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

In plaats van driftaanvallen en godslasteringen alle dagen feest
De tekstverwerker als homeopathisch antwoord op de zetfoutenmisère

Al doet de naam ‘tekstverwerker’ aan een gehaktmolen denken, menige schrijver laat er zich niet meer van weerhouden om er mee te werken. Of heeft het er iets mee te maken dat schrijvers eenzame mensen zijn en dat ze in hun eenzaamheid iets te spelen willen hebben? Vragen, vragen... Andreas Burnier behoort tot de pleitbezorgers van de tekstverwerker, zoals blijkt uit het onderstaande artikel waarin ze haar ervaringen vertelt met Mr. Olivetti. Rudie Kagie bezocht een aantal schrijvers in hun computerkamer (wat vroeger studeerkamer heette) en Kees van Kooten laat zich niets wijsmaken.

Andreas Burnier

Hoe lang is het geleden dat de keurige leraren van het keurige Eerste V.C.L. te 's-Gravenhage ons in de onderbouw van die school mededeelden dat zij geen prijs stelden op met een ballpoint geschreven teksten. Slechts het gebruik van een vulpen kon ons behoeden voor het verval van ons handschrift, en daarmee voor veel impliciet cultureel en zedelijk verval. Dit was kort na de Tweede Wereldoorlog, in de sobere jaren veertig, en een vulpen was voor velen een forse investering. Toch deed men die graag. Want wie zou met een vormloos ballpoint-handschrift later door het leven willen gaan, zichzelf voor kenners met één blik declasserend?

Eigenlijk was de sprong naar de vulpen al tamelijk hip (een woord dat pas twintig jaar later zou worden uitgevonden) en roekeloos. Want met evenveel aplomb hadden de onderwijzers van onze lagere scholen in de jaren dertig, voor de Duitse terreur alles schaars maakte, verkondigd dat een vulpen in kinderhand de ondergang van de beschaving aankondigde. Men schreef met een kroontjespen, een in de bank aangebrachte inktpot, een inktlap (om de pen na gebruik netjes mee af te vegen) en een vloeiblad om het geschrevene voorzichtig mee te drogen. Alleen zo, met de kroontjespen, kon het dun-op, dik-neer van de letters op de vereiste duidelijke en fraaie manier worden aangegeven. Een vulpen was veel te ongedifferentieerd. Van de vlekkerige preu die een ballpoint produceert, wist men voor de oorlog gelukkig nog niets, want een vulpen in de school was al ergerniswekkend genoeg.

Tijdens de vijf jaren dat de Duitsers Nederland bezet hielden, leegroofden en uitmoordden (weinig jongeren zullen beseffen hoe typisch nazi-Duits, bij voorbeeld, de RAF is), werden zelfs kroontjespennen, papier, vloeibad, inktpotten en inkt schaars. Uiteindelijk schreven wij, lagere-schoolkinderen, voor zover niet door de Duitsers gedeporteerd en vermoord, dan wel binnenskamers ondergedoken, weer met griffels op leien. Maar na de bevrijding werd het niet meer wat het geweest was. De kroontjespen raakte snel uit, de vulpen en ten slotte toch de ballpoint, de rolling-pen en zelfs de viltstift in.

Op de historisch bezien korte termijn van circa een halve eeuw, werd het schrijven van een zware bezigheid (griffel en lei; een ietwat afgezwakte versie van het houwen in steen, maar akoestisch onaangenamer), tot een ambachtelijk beheerste en tevens strikt esthetische bezigheid (de kroontjespen met inktritueel, soms aangevuld met echte kalligrafielessen). Vervolgens werd het tot iets modern-efficiënts (de vulpen), en daarna tot iets vormeloos' en onbeheersts, waar weinig of geen persoonlijke differentiatie in het handschrift mee is aan te brengen (de ballpoint en zijn nog barbaarser nazaten).

Wat ik niet meer heb meegemaakt, maar waar aanslaande onderwijzers vroeger nog wel les in kregen, was het schrijven met de ganzeveer: een sierlijk, met speciaal mesje te punten voorwerp, gedoopt in liefst zelf vervaardigde inkt, dat de woorden in hun vlucht lijkt te vangen.

Kees van Kooten en Andreas Burnier

Vergeleken bij het gebruik van de ganzeveer, dat men voltooit door behoedzaam wat zand over het geschrevene te strooien, dat vervolgens weer voorzichtig wordt verwijderd, is zelfs de kroontjespen al een bruut onding: een produkt van de geïndustrialiseerde massamaatschappij.

Snel veranderde de schrijfcultuur, en bij iedere stap leek zij verder af te dalen naar het ongestileerde, haastige, onpersoonlijke massaniveau.

Hoe ging het, parallel met de steeds nonchalantere, maar ook snellere, schrijftechniek, met de inhoudelijke schrijfvaardigheid in Nederland? Bij gebrek aan een grote litteraire cultuur (van het niveau van onze schilder- of muziekcultuur), is het moeilijk daarover algemene uitspraken te doen. Waar zij mee schreven, weet ik niet, maar zeker is dat oudere schrijvers als Jan Greshoff (1888-1971) of Victor E. van Vriesland (1892-1974) een buitengewoon kundig, verzorgd proza produceerden, en dat zij om die reden ook door hun lezerspubliek werden gewaardeerd. Dat is nu anders. Een zeker zo virtuoze nazaat is Gerrit Komrij (geb. 1944), maar ik heb de indruk dat men hem mint of haat om zijn onbehouwen woedeorgasmes, en nauwelijks om zijn taalbeheersing. Echt populair zijn schrijvers als Harry Mulisch (geb. 1927) of Maarten 't Hart (geb. 1944), die geen goed lopende zin op papier kunnen zetten, maar waarvan men de plots of het verhaaltje ‘spannend’, dan wel ‘herkenbaar’ vindt. Stilistisch wel kundige schrijvers, zoals Bernlef of Brouwers, worden doorgaans niet meer om die reden gewaardeerd, maar vanwege de inhoud van wat zij te zeggen hebben. Als die toevallig goed valt, nemen de lezers de taalvaardigheid op de koop toe, vaak zelfs zonder zich daar rekenschap van te geven. Mijn vermoeden is, ook gezien de nu gangbare litteratuurkritiek, die auteurspersonages beschrijft en attaqueert, die liever interviewt dan recenseert, die iedere schrijver afmaakt die niet tot de moderne zwarte-kousenkerk van de links-progressieve dogmatici behoort, dat het litteraire taalbewustzijn van het Nederlandse publiek parallel met de vervlakkende schrijftechniek is gezakt. Het zal toch geen toeval zijn dat onze beste stilist, Gerard Reve, nog steeds met de kroontjespen schrijft en tevens minder en minder populair wordt? Of men nu een volk heeft van dominees of van politiek bevlogenen, de sentimenten van het lezerspubliek zijn dan even conformistisch en anti-esthetisch.

De vervlakkende concrete schrijftechniek, het vervlakkende, slordige, onbeholpen taalgebruik van hedendaagse ‘topschrijvers’, en de primitieve waarderingscriteria van vele lezers en recensenten, kunnen natuurlijk alle aan dezelfde culturele bron ontspringen. Ik zeg niet dat het één de oorzaak is van het ander. Het enige wat wij kunnen constateren, is dat mensen steeds minder moeite doen om, zowel concreet-materieel als stilistisch, fraai te schrijven.

De conservalief-liberale columnist J.L. Heldring van NRC Handelsblad is nog een hedendaagse uitzondering op journalistiek gebied. Maar wie leest hem graag als zij of hij het politiek niet met hem eens is? Dan geeft men de voorkeur aan de hysterische scheldstukjes van Piet Grijs, of het monotone, cynische gemopper van Jan Blokker, omdat die de eigen vooroordelen bevestigen, het leedvermaak voeden, en hun taalgebruik zowel als hun opinies strikt voorspelbaar zijn.

Steeds meer gadgets

Parallel met de media voor het schrijven met de hand ontwikkelden zich de machines om het schrijf procédé te vergemakkelijken, te versnellen, te standaardiseren. Van de, steeds vernuftiger, mechanische schrijfmachine naar de elektrische, van de elektrische schrijfmachine naar de met steeds meer gadgets en geheugen uitgerust elektronische, en nu, ten slotte, naar de tekstverwerkende computer.

Deze machines hebben twee goed te onderscheiden toepassingsmogelijkheden. Zij kunnen worden gebruikt in plaats van lei en griffel, ganzeveer, potlood, kroontjespen, vulpen, ballpoint of viltstift. En

[p. 4]

zij kunnen worden gebruikt om datgene wat op traditionele of moderne manier met de hand is geschreven persklaar te maken. Wat het laatste betreft: het schijnt dat tot in de jaren zestig de oudste en deftigste redacteuren van het Algemeen Handelsblad en de Nieuwe Rotterdamse Courant principieel weigerden andere dan handgeschreven kopij in te leveren. Ook de oudere auteurs bij Emanuel Querido's Uitgeverij te Amsterdam werd, als blijk van respect, wel toegestaan manuscripten in handschrift ter lezing te geven. Maar voor de jongeren gold vanzelfsprekend de strikte eis dat het manuscript een typoscript moest zijn, opdat het ontwerp voor de lay-out en vervolgens het zetten niet al te tijdrovend en dus kostbaar zouden worden.

In de Verenigde Staten geldt de eis van een (vlekkeloze, gestandaardiseerde) typoscript-versie zelfs vaak voor schoolopstellen en altijd voor universitaire papers, scripties en dissertaties. Vanwege de grote aantallen leerlingen en studenten, en met het oog op het latere werk, moet vrijwel iedereen kunnen machineschrijven.

Toen onlangs op de Frankfurter Buchmesse bleek, dat grote uitgevers binnen afzienbare tijd misschien zullen eisen dat manuscripten op diskette (computerschijfje) worden ingeleverd, raakte een aantal schrijvers in hevige woede en verontwaardiging. Dit zou het creatieve proces ernstig aantasten, meenden zij. Kennelijk waren zij er zich niet van bewust, dat niets hen belette net als vroeger met potlood of ganzeveer, viltstift of vulpen creatief in de weer te zijn. Alleen is de personal computer de (onvermijdelijke) opvolger van de schrijfmachine als eindapparaat voor het corrigeren, perfectioneren en eventueel zelfs opmaken van litteraire, jounalistieke of wetenschappelijke teksten.

De tekstverwerkende computer is namelijk een geniaal apparaat, oneindig veel gemakkelijker, sneller en vernuftiger dan welke superschrijfmachine ook, om stukken tekst weg te halen of in te voegen, blokken tekst van plaats te laten verwisselen, woorden te tellen, spelling te controleren, razendsnel en zonder noemenswaardige inspanning iets desnoods tien of twintig keer te verbeteren (ideaal voor vertalers!), automatisch een namen- en trefwoordenregister of een inhoudsopgave te maken, voetnoten te organiseren, en uiteindelijk aan de absurde drukproefcorrecties te ontkomen.

Tegenwoordig kan een bellettristische schrijver (maar hetzelfde geldt voor journalist en wetenschappelijke auteur) haar of zijn tekst naar keuze creëren in handschrift of met de schrijfmachine. Meestal is er sprake van grote affectieve voorkeur voor een speciaal soort schrijfgereedschap of een speciaal soort schrijfmachine.

In de jaren vijftig woonde in Bergen aan Zee een tamelijk bekende dichter (niet A. Roland Holst) wiens schrijfmachine men op zomeravonden, als de ramen openstonden, kon horen ratelen. Dan zeiden passerende wandelaars schertsend: ‘Sst. De dichter is aan het dichten!’ Want in die tijd gold het feit dat iemand op een schrijfmachine gedichten schreef nog als een goede grap.

Maar ongeacht hoe de eerste versie van een litterair produkt wordt gemaakt: een gedicht in eerste ontwerp op de schrijfmachine, een wetenschappelijke verhandeling met potlood, een roman met de ene of andere soort pen, er zal een nette versie van moeten komen. En met de schrijfmachine is dat voor de meeste auteurs een lijdensweg van knippen en plakken, het hanteren van de Tipp-ex-kwast, overtypen en nog eens overtypen en nog eens overtypen. Als je geen geschoolde typist bent, zoals de meesten, kan het heel lang duren voordat je een enigszins acceptabel eindprodukt naar de uitgever kunt brengen. Vaak heb je van sommige al te ingewikkelde correcties dan maar afgezien, eenvoudig omdat je de kracht niet meer had voor nog een ronde overtypen.

Dit alles wordt met een tekstverwerkende computer kinderspel. Op snelle, efficiënte wijze bereik je met een goed tekstverwerkingsprogramma zoals PFS Write Professional of Microsoft-WORD (Version 3.0) (dit zijn althans voor mij de prettigste programma's. Sommige andere haat ik, vanwege hun absurde complexiteit) en een goede MS-DOS computer (zoals die van Compaq of Olivetti, bijvoorbeeld) een prima eindresultaat. Bovendien kun met het uitstekende computerprogramma Typing Tutor III jezelf in luttele maanden goed leren typen.

Lever je ten slotte het tot dusver gebruikelijke, tamelijk nette typoscript in, dat je een oneindige hoeveelheid tijd en energie heeft gekost, dan moet het ergste - zoals het nu gaat - nog komen. Met uiterste inspanning, onder economisch bezien enorme tijdverspilling, en met de bereidheid van een heilige tot steeds weer opnieuw beginnen, heb je, normaal gesproken, je typoscript voltooid. Vervolgens gaat het na lezing, eindcorrectie en bespreking daarvan op de uitgeverij naar de zetter. En die maakt er dan weer een puinhoop van. Want vroeger was een zetter een hooggeschoolde vakman, met liefde voor zijn vak en trots op zijn gedegen kennis van zaken, dat wil zeggen zowel van taal als van zettechniek. Maar tegenwoordig is een zetter (vaak) een dame, met lange, bontgelakte nagels en torenhoog opgestoken geblondeerde haren, die onder het werk veel met haar identieke collegae over de kapper, kleren en Mannen moet spreken. Of hij is een puisterige jongen, die tegen zijn zin uit zijn uitkering is gegooid en door het Arbeidsbureau in de grafische sector geplaatst. Hij heeft tijdens het werk al zijn aandacht nodig voor de nabeschouwingen over Voetbal en wijven en kan zich niet op zoiets weerzinwekkends als litteratuur concentreren. Althans, zo stel ik het mij voor in mijn levendige schrijversverbeelding. Want hoe is het anders te verklaren dat sommige drukkerijen kans zien van een tamelijk fatsoenlijk en professioneel typoscript in de eerste, de tweede en soms zelfs nog de derde zetproef zo'n tot krankzinnigheid drijvende keet te maken?

Vroeger was dat dus anders, en beter. Maar de zetter heeft tegenwoordig de beschikking over zetcomputers, zal ik maar zeggen, en daaraan werken niet meer speciaal geschoolde vaklieden, met liefde voor hun vak, maar balende typisten, die het helemaal een zorg zal wezen en die van een paar honderd zetfouten meer of minder niet wakker liggen.

De homeopathische benadering van deze moderne misère is nu dat je zelf een personal computer en een tekstverwerkingsprogramma aanschaft. Dan lever je te gelegener tijd je ‘schijfjes’ in op de drukkerij en die kan er, menselijkerwijs, vervolgens niets meer aan verknoeien, zodat je weken of maanden van correctie-en revisie-ellende blijven bespaard. De dankzij jouw computer puntgave tekst gaat op de drukkerij zo in de drukmachine, als het ware, en er kan bijna niets misgaan. In plaats van driftaanvallen en godslasteringen alle dagen feest.

Gestold vernuft

In de Verenigde Staten bestaat van oudsher het ‘good news/bad news’-grapje. Zo vloog ik eens met een binnenlandse luchtvaartmaatschappij in de VS van Washington DC naar New York City. Plotseling kwam de piloot zelf het gangpad op. ‘Dames en heren’, zei hij, ‘ik heb some good news voor u. Hoewel dit maar een korte vlucht is, krijgt u allemaal een extra snoepje. Now for the bad news. Wij gaan een noodlanding maken op het weiland dat u daar rechts onder u ziet.’

Het liep allemaal goed af (zoals uit deze tekst blijkt) en misschien valt het bad news op den duur wel mee, dat ik nu moet mededelen, na mijn lofzang op de tekstverwerkende computer als editor, en, wie weet, in de toekomst voor sommigen primair schrijfgereedschap. Op dit moment evenwel zijn de beste personal computers met de bijbehorende software weliswaar wonderen van gestold vernuft, zelfs als je hen vergelijkt met elektronische schrijfmachines, maar zij zijn nog lang niet echt goed. Ook de relatief dure topsystemen bevinden zich nog geheel en al in het stadium waarin, bij voorbeeld, de auto zich in het begin van deze eeuw bevond. Je kunt altijd pech krijgen, en vaak blijft het heel lang onduidelijk waar die pech aan ligt, wie er verantwoordelijk voor is (de computerfabrikant? de softwareproducent? de leverancier? de gebruiker?) en wat je moet doen of laten om hem te verhelpen. Sinds ik mijn Olivetti M24 (een door de Nederlandse universiteiten sterk aanbevolen en met grote kortingen geleverd type) bezit, is weliswaar enerzijds mijn output van teksten onvoorstelbaar toegenomen, versneld en geperfectioneerd, maar ik ben ook vele malen door afgronden van wanhoop en frustratie gegaan, als er weer een (duur) programma op mijn MS-DOS machine (zogenaamd IBM-compatible) niet bleek te kunnen draaien (de fraaie GEM-Desktop-serie, bij voorbeeld), of als andere programma's alleen na mijn verstand te boven gaande, uiterst tijdrovende kunstgrepen van geschoolde technici aan de praat konden worden gekregen. Het verder voor lezingen, artikelen, en dergelijke, uitstekende PFS-WRITE ((Version C), waarmee dit artikel is vervaardigd, haperde aanvankelijk op meest raadselachtige wijze. Het schitterende Microsoft Windows doet het nog steeds niet. Microsoft U.S.A. antwoordt botweg niet op noodkreten vanuit Europa. Microsoft Nederland heeft nog geen technische mensen in dienst. Olivetti Nederland heeft een informatiecentrum, maar tot dusver heeft dat mij nog nergens mee kunnen helpen. Na een paar maanden experimenteren en (dure) computerboeken en computertijdschriften lezen, weet je zelf trouwens heel wat meer dan de doorsnee (Nederlandse?) leverancier. Alleen van het Amsterdamse filiaal van het Amerikaanse postorderbedrijf Logiscoft (dat software levert voor de echte Amerikaanse prijzen, dat wil zeggen vaak twee tot drie keer zo goedkoop als bij een van de gewone Nederlandse dealers) kreeg ik herhaaldelijk echte service. Maar ook met een vriendelijke bejegening en service (in computerland eerder uitzondering dan regel, heb ik tot mijn verdriet en tijdverlies gemerkt) blijft het voorlopig tobben.

Het ene soort tekstverwerkingsprogramma is veel te moeilijk te leren, te ingewikkeld en te onlogisch van structuur, en daarom storend voor een creatieve schrijver (Wordperfect 4.1 of de Wordstar-familie). Het andere, zoals MS-WORD 3.0, met ‘muis’, is zeer ‘gebruikersvriendelijk’, zoals het in de afschuwelijke computer-branchetaal heet, maar daardoor eigenlijk veel te traag. De accenten, trema's, Umlauts en dergelijke, van de Europese talen zijn bij ieder soort programma óf in het geheel niet, of met veel te tijdrovende kunstgrepen in de tekst aan te brengen. Het goed afbreken van woorden bij gebruik van een Engelstalig programma is een ramp. Ook aan de beste software blijkt na wat langer gebruik van alles te mankeren. Voor wederom veel geld kun je dan een update of nieuwe versie kopen, maar vrolijk stemt dat niet.

Op zichzelf vind ik de relatief grote investering die een computer met toebehoren vergt (printer, papier, linten, diskettes en opbergmateriaal, misschien een speciale tafel, diverse boeken en tijdschriften en natuurlijk de eeuwig vernieuwde en verbeterde software en hardware) geen ramp. Een in aanleg fantastische editing-machine verdient zichzelf terug via betere en snellere prodktie en is gewoon het materiaal van de schrijver, dat door de belasting ook als zodanig wordt aanvaard. Een beeldend kunstenaar of musicus geeft ook enorme bedragen uit voor haar of zijn gereedschap en materiaal, respectievelijk instrumenten. Alleen schrijvers waren dit tot nu toe niet gewend.

Je zou je kunnen voorstellen dat de overheid of de uitgeverijen met renteloze leningen of leasing-systemen schrijvende kunstenaars tegemoetkomen, voor wie de abrupte investering van (op dit moment) een bedrag tussen de vijfduizend en tienduizend gulden volstrekt onmogelijk zou zijn. De grootste uitvinding van deze eeuw is daarmee nog altijd een stuk goedkoper dan een goede auto uit de middenklasse en het verschil is dat de computer zichzelf bovendien zeer waarschijnlijk terugverdient. Maar wie nu overweegt toch maar een personal computer van het MS-DOS-type (in zakelijke kringen het meest gangbaar) te gaan aanschaffen, al dan niet met financiële steun, zij gewaarschuwd. Het leerproces duurt enkele weken en eigenlijk maanden. De valkuilen en frustraties zijn legio. Er schijnt een alternatief te zijn: de Macintosh Plus, met een eigen, veel ‘vriendelijker’, maar niet IBM-compatibel systeem, een prettiger tekstbeeld op de (te kleine) monitor (geen flikkerend fosfor, maar rustige, ‘scherpe’ letters), veel minder herrie van koelsysteem en printer en zeer goede eigen software, van Mac-Write (eenvoudig) tot Mac-Author (professioneel). Graag had ik voor dit artikel een kritisch vergelijkend onderzoekje gedaan, maar telefoontjes nasar Apple-Nederland, respectievelijk Mac-Vonk in Zeist leidden tot de

Vervolg op pagina 6