Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

Het dunne ijs van het antizionisme
Broder en Lewis over openlijk en verhuld antisemitisme

Zijn anti-joodse teksten op muren in de buurt van voetbalstadions de onheilspellende tekenen van antisemitisme of van hersenloze baldadigheid? In zijn zojuist verschenen boek Der Ewige Antisemit is dit een van de vragen die Henryk M. Broder zich stelt. Maar hij houdt zich ook uitvoerig bezig met het verhulde en verborgen antisemitisme, zoals dat bij de onverwachtste groeperingen kan opkomen en dat tot in de Verenigde Naties te vinden is. In het nieuwe boek van de Arabist Bernard Lewis, Semites and Anti-semites, komt in het bijzonder het als anti-zionisme vermomde antisemitisme voor. Leon de Winter waagde zich op dit delicate terrein.

Der ewige Antisemit door Henryk M. Broder Uitgever: Fischer Verlag, 288 p. Importeur Nilsson & Lamm, f14,60
Semites and Anti-semites door Bernard Lewis Uitgever: Weidenfeld and Nicholson 318 p., f65, -

Leon de Winter

Op 3 april 1982 schreef prof. W.H. Nagel onder de titel De Woestijngod in het NRC-Handelsblad een artikel over ‘fascisme en racisme’. Dat stuk wekte de nodige beroering. Nagel, in de oorlog ‘goed’ en bekend om zijn recalcitrante stellingnames, poneerde de opzienbarende stelling dat het zionisme een fascistische variant zou zijn omdat de aard van het jodendom fascistische trekken bezat. Aan het slot van zijn stuk schreef hij: ‘Hoe links ben ik? Dat weet ik niet. Ben ik anti-semitisch? Nee. Wel contra-zionist.’

Bij herlezing vier jaar later valt het op hoe perfect Nagels artikel zou hebben gepast in Henryk Broders onlangs verschenen bundel essays Der ewige Antisemit, waarin het moderne antisemitisme tot in zijn meest subtiele elementen wordt geanalyseerd. Vooral richt Broder zich op het onder het mom van antizionisme gepresenteerde - maar in wezen antisemitische - uitlatingen van personen die zich als ‘links denkend’ afficeren.

Wat schreef Nagel zoal? Dit, bijvoorbeeld: ‘Met de fascisten van Hitler is bijna niemand te vergelijken, maar ik zou daarvoor de kerels die krokodillen in de Jordaan willen vrijlaten om Palestijnen op te vreten die 's nachts naar hun bezette land zouden trachten over te zwemmen (...), in aanmerking willen laten komen.’ In deze zin schoof Nagel zionisten en Hitlers fascisten achteloos onder één etiket: dat van de massamoordenaar. Het kwam helaas niet in hem op om dat beeld van die krokodillen naar nazi-Duitsland te vertalen; krokodillen in de Rijn en de Oder, als dat het middel was geweest om de Endlösung tot stand te brengen dan hadden de joden het er heel wat beter afgebracht.

De oorsprong van Nagels antisemitische uitlatingen, die hij zelf niet als zodanig herkende, is duister. Wat wél duidelijk is, en het boek van Broder laat dat overtuigend zien, is de toenemende jodenhaat - die te proeven is in de onzuiverheid van vele antizionistische artikelen, bijeenkomsten, toespraken. Broder, geboren in Katowice in 1946, van 1958 tot 1980 woonachtig in de Bondsrepubliek, leeft tegenwoordig in Jeruzalem, na een lawaaierig vertrek dat volgde op de publikatie van zijn boek Fremd im eigenem Land - Juden in der Bundesrepublik. Broder concentreert zich in Der ewige Antisemit op de situatie in de BRD, adstrueert zijn analyse met talloze, vaak schokkende voorbeelden, maar moeiteloos zou je Nederlandse equivalenten kunnen toevoegen, zoals het stuk van Nagel.

De toon van Der ewige Antisemit is hoog en kortademig. Broder is als jood direct betrokken bij de discussies die hij uiteenrafelt, maar toch weet hij tussen zijn gloeiende emoties zijn logisch vermogen intact te houden. De kerngedachte van zijn boek zou je als volgt kunnen weergeven: het schuldgevoel van de Duitser werd in de beginjaren van het bestaan van de staat Israël weggewreven onder een zalf van artificiële bewondering (in de zin van, nou ja het was toen erg, maar ze hebben het er nog goed afgebracht die joden), maar datzelfde schuldgevoel werd weer zichtbaar toen de politiek van Israël een verse ‘underdog’ produceerde (in de zin van, die joden waren eigenlijk niet veel beter dan de nazi's, ze maken het er iedere keer zelf naar) en het zalfje werd weggespoeld door het bloed dat stroomde in Sabra en Shatila.

Tekst in een toilet van het Feyenoordstadion in Rotterdam. Foto boven: H.M. Broder
peter martens

Aan de massamoord in deze twee Palestijnse kampen in Libanon wijdt Broder vele pagina's van zijn boek. In het bijzonder laat hij zien hoe de media zich gulzig op de joodse daders van dat bloedbad stortten - die daders waren overigens niet joods maar christelijk - en hij richt zijn pijlen voornamelijk op linkse kranten en politici, dus op die zijde van het politieke spectrum waar je geen antisemitisme vermoedt en waar tegenwoordig met de term ‘fascisme’ net zo wordt omgesprongen als vroeger de inquisitie met de gewillige woorden ‘duivels’ en ‘ketters’ de brandstapel voedde. Op bijna elke bladzijde van zijn boek probeert Broder de linkse selectieve verontwaardiging te doorgronden en een antwoord te vinden op de vraag waarom de staat Israël in de Westduitse media - en niet alleen daar - zulke hevige emoties teweegbrengt: ‘De fascinatie en de ontsteltenis, met de associatie naar Auschwitz, verschenen op het moment waarop joden als daders gepresenteerd konden worden. Het grote vaderlandse ontlastingsoffensief, de projectie van de eigen criminele geschiedenis op zijn offer, kon beginnen. Aan dit nationale gemeenschapswerk namen zowel linkse als rechtse antisemieten gebroederlijk deel.’

Nationalisme

Zonder Israëls morele verantwoordelijkheid voor de slachtpartijen in Sabra en Shatila weg te poetsen, legt Broder de reacties daarop onder een socio-psychologisch vergrootgas en vraagt hij zich af waarom die bloedbaden zo breed werden uitgemeten in de pers en tot demonstraties en oproepen in kranten leidden, terwijl slachtingen waarbij nog veel grotere aantallen mensen werden vermoord in bijvoorbeeld Syrië of in de oorlog Iran-Irak nauwelijks enige emotie in Duitse progressieve kringen veroorzaken. Zelf geeft hij een antwoord: bij die laatste twee voorvallen van wreedheden ontbrak de stimulans van een joodse betrokkenheid.

Broder houdt zich in zijn boek bezig met de ingewikkelde en omstreden vraag naar antizionisme overgaat in antisemitisme. De voorbeelden die hij geeft wijzen alle in één richting: bijna altijd is antizionisme identiek aan antisemitisme. Ook al komt hij met overtuigende bewijzen, het lijkt me dat Broder overdrijft. Zijn voorbeelden zijn onthutsend en leveren het bewijs voor de centrale stelling van zijn boek, maar het zou onjuist zijn om te beweren dat de mensen die zich tegen de ideologie van het zionisme verzetten, zoals Isaac Deutscher of veel orthodoxe joden, er anti-joodse sentimenten op na houden. Broder is intelligent genoeg om dat niet letterlijk te zeggen, maar het boek wekt de suggestie. Desondanks laat het lezen van Der ewige Antisemit een verontrustend gevoel achter.

Zionisme, schrijft Broder, is de uitdrukking van joods nationalisme en is dus vergelijkbaar met elke andere vorm van nationalisme. Antizionisme is volgens hem eenvoudigweg de opvatting dat joden niet het recht hebben om zich in een eigen territorium nationaal te organiseren. Kritiek op de politiek van de staat Israël is iets anders dan antizionisme, aldus Broder; hij benadrukt telkens het recht van het joodse volk om als georganiseerd volk naast andere georganiseerde volkeren te leven, en hierbij kunnen de daden van de diverse regeringen ter discussie gesteld worden, maar niet het fundamentele bestaansrecht van de staat. Dat het bestaansrecht door velen wel wordt aangevallen, staaft hij met tientallen citaten. En die aanvallen stinken in bijna alle gevallen naar antisemitisme.

Ligt dat aan de selectie van Broder of is dat wezenlijk voor het antizionisme van vele niet-joden?

De aandacht die Israël in de media ten deel valt is buiten-proportioneel. Dat piepkleine staatje vangt verscheidene keren per jaar de focus van de wereldpers, de verkiezingen daar geven aanleiding tot berichten op de voorpagina's van de dagbladen in talloze landen. Rond dat landje botsen de supermachten, één fout, één misstap kan leiden tot een catastrofe. Aanvankelijk bijna blind gekoesterd door de westerse media bleek in de jaren zeventig dat de jodenstaat net zo zeer machtspolitiek kon bedrijven als elk ander land, en de bewondering maakte plaats voor een zekere reserve en spoedig voor een gevoel van teleurstelling.

Blanco cheque

In die jaren brak in bepaalde kringen het openlijke antizionisme door, antizionisme als een veroordeling van een joodse ideologie die het Palestijnse volk zou hebben verdreven en onderdrukt. Door de massamoord in Sabra en Shatila werd antizionisme in vooruitstrevende kring zelfs een verplicht nummer; Broder laat dat zien aan de hand van uitspraken van vertegenwoordigers van de Grünen en citaten uit de progressieve Berlijnse krant TAZ. Israël, het land van de joden (daar wonen twintig procent van alle joden), wordt anders bekeken dan Maleisië of Denemarken. Het absurde lot van de joden in de geschiedenis ligt als een rouwkader om elke foto van een bloeiende sinaasappelboomgaard, om elk artikel over irrigatiesystemen in de Negev. Ook de nerveuze Israëlische reacties op Palesijnse terreurdaden en de overkill van de vergeldingsaanval worden vanuit het Westen bekeken met de schimmen van de crematoria in de achtergrond. De tragiek valt niet te ontgaan, Israël is een speciaal geval: Israël - het concrete gevolg van het antisemitisme dat Hannah Arendt omschreef

[p. 4]

als ‘het enige politieke antwoord dat joden ooit op het antisemitisme hebben gevonden’ - schept op een andere manier dezelfde afstand tussen joden en niet-joden die vóór Auschwitz door religieuze, xenofobische, racistische, economische bronnen werd gevoed. Israël, Abel Herzbergs ‘blanco cheque’, is voor antisemieten het alibi om hun ressentiment te ventileren en voor de ongelukkige, die rusteloos op zoek is naar een underdog waarmee hij zich kan solidariseren, de onbetrouwbare hond - instrument van Amerikaans imperialisme en dependance van de westerse poel des verderfs - die het democratische, vrijheidslievende, socialistische Arabische volk onder de knoet houdt.

Vóór de Tweede Wereldoorlog kon men in de beschaafde wereld antisemiet zijn zoals men vegetariër was, je hoefde niet per se dom én slecht te zijn om in joden mensen van inferieure kwaliteit te zien. Voltaire was antisemiet, Proudhon, Kant, en ook Erasmus, die grote humanist, stak zijn afkeer van joden niet onder stoelen of banken. De term antisemiet schijnt afkomstig te zijn van de journalist Wilhelm Marr, die in 1879 in Berlijn de Antisemiten-Liga oprichtte; het woord ‘antisemiet’ klonk in zijn oren als een eretitel. Na Auschwitz is een dergelijke houding onmogelijk. Het antisemitisme is getaboeïseerd achter een wal van zes miljoen joden, netjes fabrieksmatig vernietigd, en iemand die zich nog openlijk laatdunkend over joden wil uiten, weet welke straf hem wacht: de publieke opinie zal hem aan de paal nagelen als antisemiet en hem impliciet medeverantwoordelijk maken voor de zes miljoen. Tenzij het hoogste doel wordt nagestreefd, zie het vrome domineesechtpaar Goeree (wiens visie op het jodendom akelig veel lijkt op die van de ongelovige Nagel), is deze prijs voor de modale antisemiet te hoog.

Antizionisme is wat anders, antizionisme verzet zich tegen een ideologie - het probleem is alleen dat de aanhangers van deze ideologie joden zijn en dat de uiterste consequentie van het antizionisme, namelijk de vernietiging van de staat Israël, onvermijdelijk in een nieuw Auschwitz zal uitmonden. De door Broder geciteerde spraakmakers uit Westduitse vooruitstrevende kringen bewegen zich met hun soms dubieus fel antizionistische stellingnames op uiterst dun ijs. Broder toont aan waarom hun solidariteit met het lot van het Palestijnse volk gevaarlijke kanten heeft: ‘Hoe meer de Israëli's tegenover de Palestijnen schuldig worden, des te minder schuldig worden de Duitsers tegenover de joden. De geestdrift over de gruweldaden van de Israëli's, de feitelijke en bedachte, was grenzeloos en beantwoordde aan een authentieke behoefte. De Palestijnen werden collectief en op de plaats van het offer door het Duitse volk geadopteerd.’ De vroegere SPD-volksvertegenwoordiger Lotte von Bothmer verkondigde dat nu de Palestijnen door de Israëli's worden vervolgd en vermoord, zoals vroeger de joden door de nazi's. De TAZ sprak over ‘blinde moordlust’, de fractie van de Grünen in het Bremer stadsparlement stelde in een verklaring dat vrede in het Midden-Oosten pas dan mogelijk zou zijn als de ‘historische realiteit van de joods-Israëlische staat weer tenietgedaan wordt’. Enzovoorts.

Broder woont in Israël en zijn bestaansrecht wordt aangevallen als het bestaansrecht van de staat Israël wordt aangevallen. Angstig speurt hij naar elke antisemitische tendens die hij in de BRD kan ontdekken, en hierbij verliest hij wel eens de verhoudingen uit het oog, maar de meeste van zijn citaten en analyses zijn onthullend. De belangrijkste tendens die hij aangeeft, is die van de nazificatie van de staat Israël, van zowel het land als zijn bestuurders, wat ontstaat door het veelvuldig vergelijken van het zionisme met het nazisme door politici en journalisten. Joden worden nazi's - de geschiedenis wordt uitgekleed.

Broder citeert de germanist Hans Mayer, die in één zin de onontwarbare complexiteit van het vooroorlogse antisemitisme en het hedendaagse antizionisme voelbaar maakt: ‘Uit de vroegere geïsoleerde joodse buitenstaander te midden van een niet-joodse bevolking verscheen een joodse buitenstaanderstaat te midden van een niet-joodse statengemeenschap.’ Met deze statengemeenschap bedoelt Mayer de Verenigde Naties, die op 10 november 1975 een resolutie aannamen waarin het zionisme werd gedefinieerd als een vorm van racisme en van racistische discriminatie. Zoals het antisemitisme na Auschwitz getaboeïseerd is, zo is het racisme na de dekolonisatie getaboeïseerd. Met de gelijkstelling van zionisme met racisme - een historische gotspe - wordt de joden het enige middel ontnomen om zich tot een nationale entiteit te vormen. In een verbijsterend hoofdstuk laat Broder aan de hand van het verslag van de zitting van de VN van 17 oktober 1984 zien hoe geïsoleerd Israël is geraakt. De redevoeringen van de vertegenwoordigers van Libië en Iran bevatten puur antisemitische passages, in de strengste nazistische traditie, en het gekke is dat zulke redevoeringen alleen op weerstand stuiten van de vertegenwoordigers van Israël en de Verenigde Staten en door de wereldpers zo goed als geheel worden genegeerd. De vraag of antizionisme en antisemitisme twee verschillende kanten van dezelfde medaille zijn hoeft hier niet gesteld te worden.

‘Misschien willen de correspondenten zich niet met zulke stront bezighouden’, schrijft Broder, ‘misschien ergeren zij zich aan zaken waarvan de weergave alleen al een brutaliteit is. Misschien willen ze niet aan het morele aureool van de VN krabben. Misschien zijn ze bang, ten onrechte, om de vertegenwoordigers van de Arabische landen aan een algemene verontwaardiging prijs te geven. Misschien, en deze verklaring is de meest plausibele, willen ze het begrip “antizionisme” niet in diskrediet brengen doordat ze haar meest potente protagonisten als heel gewone antisemieten laten zien die geen moeite doen om de aard van hun gevoelens en de herkomst van hun argumenten te camoufleren.’

Kosmisch en diabolisch kwaad

Waar het boek van Broder eindigt, daar begint Semites and Anti-Semites van de Amerikaan Bernard Lewis. Lewis is een van de meest vooraanstaande Arabisten, hoogleraar in Princeton. Zijn boek concentreert zich op het opkomende antisemitisme in islamitische landen, dat daar tot voor kort een relatief beperkt fenomeen was. Sinds het ontstaan van de islam, veertien eeuwen geleden, leven er joden te midden van islamieten. Het doen en laten van joden in een islamitische samenleving was vaak scherp gereglementeerd, maar de felle vorm van antisemitisme, in Europa religieus van oorsprong en terug te voeren op de competitie tussen het vroege christendom en het jodendom, was er afwezig. De jood werd door de islamiet niet als bedreigend ervaren; voor hem was de jood bovenal onbelangrijk en nutteloos. Een christelijk antisemitisme kreeg pas in de vorige eeuw greep op het Arabische denken. Joodse immigratie rond de eeuwwisseling en het ontstaan van een joodse staat lieten de antisemitische zaadjes ontkiemen die de christelijke minderheden in de islamitische wereld hadden geplant. Vernederd in vier oorlogen door een volk dat zij eeuwenlang als krachteloos hadden beschouwd, zoeken Arabieren in de verklaringen van het klassieke antisemitisme een uitlaatklep voor hun eigen onderlinge verdeeldheid en zwakte.

De protocollen van de wijzen van Zion, een berucht antisemitisch pamflet dat rond 1895 door de Parijse afdeling van de Tsaristische geheime dienst in elkaar werd gezet en dat een verslag zou bevatten van de plannen van de joden om de wereld onder hun heerschappij te brengen, circuleert tot op dit moment in talrijke vertalingen in de Arabische wereld. Tegen het ‘kosmische en diabolische kwaad’ van de joden moeten ook legermachten die vele malen groter zijn dan die van de joden het afleggen. Een door de duivel afgedwongen nederlaag, hoe pijnlijk ook, valt min of meer te verdragen. Toch wint de ware God uiteindelijk altijd en vele islamieten stellen zich ten doel met een ‘Jihad’, een Heilige Oorlog, de duivel te verdrijven. Lewis schrijft: ‘Het volume van antisemitische boeken en artikelen, de maat en het aantal van edities en oplagen, de belangrijkheid en autoriteit van hen die ze schrijven, publiceren en sponsoren, hun plaats in school- en universiteitscurricula, hun rol in de massamedia, zouden er allemaal op kunnen wijzen dat klassiek antisemitisme een essentieel onderdeel is van het Arabische intellectuele leven van dit moment - bijna zoveel als in nazi-Duitsland (...).’

Net als Broder komt Lewis met een overstelpende hoeveelheid citaten en voorbeelden - in enkele gevallen dezelfde - maar de toon van zijn boek is die van beheersing en distantie. Lewis schrijft als een Angelsaksische scholar, Broder kreischt als een jodenjongen op de markt, om een stereotiep beeld te gebruiken. Beiden echter wijzen op hetzelfde fenomeen: het antisemitisme dat zich in het kostuum van antizionisme salonfähig maakt. Lewis geeft de lakmoesproef aan die de antisemiet van de antizionist moet onderscheiden: ‘een van de karakterisiteken van de anti-jood die hem onderscheidt van de pro-Arabier is dat hij geen belangstelling heeft voor de Arabieren of sympathie voor hen heeft, op hun conflict met de joden na. Hij blijft volledig onbewogen bij de misdaden waaronder Arabieren lijden, zelfs Palestijnen, als die niet onder joods toezicht worden begaan. (...) Voor hem zijn de honderden die in Sabra en Shatila werden vermoord van veel groter belang dan de duizenden Arabieren die werden afgeslacht in Amman, in Tell-Zaätar, in Hama, en in de vele oorlogen, in Jemen, Libanon, de Golf en elders, die het sinds lang lijdende Arabische volk kwellen.’

In beide boeken wordt uitvoerig ingegaan op het ontstaan van de staat Israël en op de geschiedenis van het antisemitisme (ofschoon Lewis en Broder verschillende accenten leggen) en de slotwoorden laten dezelfde onheilspellende toon klinken: als we niet ingrijpen en het antisemitisme definitief begraven, dan wacht er een nieuwe genocide. Broder noch Lewis kunnen een recept aanbieden dat tot zo'n ingrijpen kan leiden.

Lewis verklaart het antisemitisme vanuit religieuze en raciale bronnen. Broder accepteert het als een aandrift die niet beredeneerd en nauwelijks gevat kan worden, een ‘emotionele supermarkt’ die niets met het gedrag van joden van doen heeft maar hen wel, al of niet levend, nodig heeft.

In zijn bespreking van Lewis boek in The Sunday Times enkele weken geleden wijst George Steiner op de ‘psychische en collectieve niveaus aan de andere kant van de rede die een rol spelen bij het joodse vraagstuk’. Volgens Steiner kunnen we die het dichtst benaderen via de theologische-metafysische weg. Het absurde lot van de joden door de moderne geschiedenis heen, de gevaren die nu weer opdoemen, zetten het gezond verstand voor schut - maar het is ten zeerste de vraag of Steiners theologisch-metafysische weg ons verder brengt.

Het gelijktijdig verschijnen van de boeken van Broder en Lewis is een teken aan de wand. De geschiedenis leert dat iets nooit op dezelfde manier een tweede keer plaatsvindt. Maar net een beetje anders.

■