Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

Criticus die niet om zichzelf heen kon

Carel Peeters

Bij de opening van de Cd Busken Huet-tentoonstelling in het Letterkundig Museum

Op vrijdag 7 november werd in het Letterkundig Museum in Den Haag een tentoonstelling geopend over de negentiende eeuwse literair criticus en polemist Conrad Busken Huet die honderd jaar geleden overleed.
Tegelijk verscheen een Schrijversprentenboek over hem. Bij de opening van de tentoonstelling werd de onderstaande toespraak gehouden.

Cd Busken Heut

Dat Busken Huet op de avond van de vierde mei 1886 achter zijn bureau en met de pen in de hand overleed, nadat hij eerst nog onder levendige gesprekken het avondmaal had gebruikt, is veelbetekenend, als u het mij vraagt. Nu immers, honderd jaar later, is er geen criticus die men beter kan herdenken wanneer men zich de literaire schermutselingen voor de geest haalt van de afgelopen maanden in Nederland. Daarbij gaat het om de vraag of een criticus zijn mening mag geven over álle facetten van de roman die hij bespreekt, en dus niet alleen over dat wat er zogenaamd ‘strikt literair’ aan is. ‘Anders dan strikt literair hoeft een recensent niet te spreken,’ zei Frans Kellendonk in zijn lezing Ons wilde westen onlangs bij de uitreiking van de Anton Wachterprijs.

Toen Busken Huet in 1868 de gelegenheid kreeg zijn literaire kritieken en causerieën te verzamelen in wat uiteindelijk de vijfentwintig delen van zijn Litterarische Fantasien en Kritieken zouden worden, maakte hij van de gelegenheid gebruik om in een voorrede uiteen te zetten wat zijn bedoelingen waren geweest bij het schrijven van zijn artikelen. Het is een bekend verhaal, honderd jaar oud, maar altijd vers genoeg om nog eens in herinnering te brengen. ‘De nieuwere litterarische kritiek,’ schreef Huet, ‘onderscheidt zich van die der Letteroefeningen weleer, voornamelijk hierdoor dat zij in elk auteur van eenige beteekenis een belangwekkend menschelijk wezen ziet. Hare leer is, dat een schrijver juister gewaardeerd wordt, naarmate men zijne werken meer als een uitvloeisel van zijn aard, en hemzelf nadrukkelijker als een kind beschouwt van den maatschappelijken toestand, te midden waarvan hij geboren is en geleefd heeft, of voortgaat te leven.’ Deze methode, zegt Huet vervolgens, heeft haar schaduwzijden, maar er staat tegenover dat door haar toedoen ‘de gezigteinder der litteratuur-geschiedenis veel ruimer is geworden, en het grondig beoordelen van een schrijver, in onze dagen, historische en zedekundige oefeningen eischt, waaraan vroeger slechts bij uitzondering gedacht werd’. Huet zegt zich er niet voor te schamen dat men in zijn kritieken de ‘bouwstoffen van eene soort litterarische moraal’ zou kunnen aantreffen. ‘Hoe zou het mogelijk zijn over de werken van zoo vele dichters en schrijvers te handelen, indien men niet zelf sommige vaste begrippen aankleefde omtrent hetgeen liefelijk is, of het tegenovergestelde?’

Denkmoed

Dat juist Huet zich niet wilde verschuilen in beschouwingen die zich beperkten tot het ‘strikt literaire’, maar van zijn voorkeuren en eigen gedachten geen geheim maakte, is van grote betekenis. Het verklaart waarom men hem de vader van de literaire kritiek heeft genoemd. Hij was dominee geweest en uit dien hoofde doorkneed in allerlei moraaltheologische kwesties. Hij kende alle bijbelplaatsen uit zijn hoofd waarmee mensen moreel beoordeeld kunnen worden. Maar als criticus maakte hij daar geen gebruik van; die manier van denken had hij achter zich gelaten. De wijze waarop Huet zich aan de ‘heerschappij’ van theologische dogma's ‘ontworstelde’ (zijn woorden) is exemplarisch: een beredeneerd afscheid van domineesland zonder dat hij een renegaat werd. Huet wist zich vijanden te maken, was soms een overmoedige flapuit, maar hij betrachtte op momenten dat het eropaan kwam een grote zorgvuldigheid. Hij was voorzien van ‘denkmoed’ - zoals de Romeins het noemen in hun Erflaters van onze beschaving - maar had ook de moed om niet te ver te gaan. Juist iemand als Huet had mét de theologische dogma's ook de rest de deur uit kunnen doen. Uit angst om te dicht bij de vroegere dogma's te komen, had hij ook wat hem ‘liefelijk’ (of het tegenovergestelde) was buiten zijn literaire kritieken kunnen houden en zich kunnen beperken tot het ‘strikt literaire’.

Van de ‘schaduwzijde van ‘methode’ was Huet zich terdege bewust. Hij wist dat het verleidelijk was om primair te reageren op het zogenaamde ‘levensbeschouwelijke’ in romans of gedichten: dat is immers wat iedereen vóór in zijn hoofd heeft zitten, waar hij dagelijks mee te maken heeft. Hij schrijft in zijn artikel over Rousseau: ‘De vraag of een werk van smaak ons behaagt; of wij ons vinden kunnen in de door den schrijver geschilderde karakters; of zijne begrippen over deugd en godsdienst, over menschen en dingen, onze sympathie hebben; of in één woord zijne levensbeschouwing met de onze zamenstemt... die vraag oefent in de regel veel meer invloed op ons oordeel uit dan het kunstige der zamenstelling of de schoonheid van sommige partijen.’ Dit is een erkenning van een onuitroeibare neiging bij iedereen die leest. Het is ook een constatering van iets waaraan Huet geregeld toegaf, in het bijzonder in zijn polemische kritieken. Het onderscheid is niet altijd even makkelijk te maken, maar men zou in Huet een polemische én literaire criticus kunnen zien. In zijn polemische, bijna satirische stukken, zoals over Jacob van Lenneps De lotgevallen Klaasje Zevenster, is Huets positie meteen duidelijk: hij is tégen. In zijn meer literaire kritieken gaat hij met de schrijver in debat over ‘strikt literaire’, maar ook over inhoudelijke zaken. Huet was een criticus die niet om zichzelf heen kon.

Een andere reden waarom het zo aardig is dat nu juist een van zijn geloof gevallen dominee geen geheim wilde maken van wat hij over van alles en nog wat dacht, is dat Huet niet alleen in het levensbeschouwelijke maar ook als criticus een levendige scepticus werd. Dat is voor een literair criticus een vruchtbare instelling. Hij laat zich geen knollen voor citroenen verkopen - om het maar bondig te zeggen. Bovendien veroorzaakt het terughoudendheid waardoor het werk dat hij onder handen heeft alle kansen krijgt. Huet wist scepticisme met onbevangenheid te combineren, en van tijd tot tijd kwam hij met zijn sympathie of antipathie om de hoek kijken, een bewijs dat zijn scepticisme niet tot een dogma was verheven.

Dat is goed te zien aan Huets uitvoerige artikel over Goethes Werther. Soms kan Huets breedvoerigheid en citeerdwang me wel eens te veel worden, maar in zijn stuk over Werther analyseert hij pagina's lang onderhoudend het gemoedsleven van de held. Beschrijvend en psychologiserend volgt hij Goethe op de voet zodat alle edele, slappe, verheven, onzinnige en minderwaardige gevoelens en gedachten van Werther zichtbaar worden en ons als reële menselijke eigenschappen en aandoeningen verschijnen. Daar is het Huet in eerste instantie om te doen. Maar wat doet hij tegen het einde van zijn stuk? Dan komt hij met een oordeel over de persoon van Werther. De manier waarop Huet dat doet is ouderwets en ik zou me wel wachten om zo pertinent over zo'n verwarrend personage te schrijven. Toch heeft het nu zijn charme dat over Werther iemand een mening gaf en niet verdween in empathisch geneuzel. Huet schrijft: ‘Als menschelijke type, als mannetype vooral, is Werther een monstruositeit, een ramp voor zichzelf en anderen, eene pest der zamenleving.’ Dit is pertinente taal, maar Goethes Werther is daarmee niet van het tapijt geveegd. Huet heeft er de grootste bewondering voor. Hij noemt het ‘een der bewonderenswaardigste en onvergankelijkste gewrochten van den menschelijken geest’. Deze bewondering voor een werk waarin een psychologische monstruositeit de hoofdrol speelt is nu misschien vanzelfsprekend en niet zo bijzonder, in Huets tijd keek men vaak niet verder dan het onfraaie karakter van een hoofdpersoon.

Gevleugelde woordkeus

Voor Huet had de literatuur een uitgesproken catharsische, reinigende werking: de vreselijke zaken die zich in het leven zelf afspelen moesten vooral in de literatuur aan bod komen, dan kon men er zich in de werkelijkheid tegen weren. Daarom leeft hij zich geheel in wanneer hij over Werther schrijft. Hetzelfde zien we in zijn stukken over die andere romans over helden die aan de ketting van hun hartstochten liggen: Chateaubriands René en Benjamin Constants Adolphe. Het zijn allebei meesterwerken voor Huet, het laatste noemt hij ‘een spiegel van het leven’: Hetwelk Adolphe en Ellénore elkander aandoen, is zulk een trouw beeld van velerlei ander dagelijksch voorkomend leed, een gevolg van de wederzijdsche betrekkingen en der wederkeerige omgang der menschen.’

Busken Huet las met een amoreel en een moreel oog. Maakte hij zich niet kwaad en polemiseerde hij niet, dan veronderstelde dat amorele oog dat hij in kwesties van goed en kwaad terughoudend was en de zaken voor zichzelf liet spreken. Vandaar zijn bewondering voor de waarachtigheid in Werther, René en Adolphe. Zodra Huet zijn persoonlijke oordeel geeft en daarmee zijn sterk op het gezonde verstand leunende persoonlijke moraal onthult, krijgt zijn woordkeus iets gevleugelds en daardoor iets ironisch. De helden in de romans van Goethe, Chateaubriand en Constant mogen hem niet erg aanstaan, wanneer hij zegt dat ze ‘in het zedelijke’ gelijkstaan met een ‘rooversbende’, heeft zijn stilistische vernuft hen al minder erg gemaakt. Men hoort erin dat wat de heren in de romans doen niet om over naar huis te schrijven is, maar tevens dat dit alles onmiskenbaar behoort tot het leven zoals het geleefd wordt. Huet was een moralist zonder moraal, omdat hij in zijn morele oordelen steeds zichzelf en iedereen betrekt. Door de lengte van Huets stukken valt het niet altijd zo direct op, maar hij is ook vaak uiterst dubbelzinnig, alsof hij het niet precies weet. De uiterste lof die hij voor Adolphe reserveert moeten we in evenwicht zien te brengen met zijn verklaring over Ellénore dat het hem ‘moeilijk valt haar niet te verachten’, hoewel ‘de schrij-

[p. 6]

ver haar belangwekkend heeft gemaakt’. Adolphe is ‘een zedelijk monster’, iemand waarop de ‘wereldgeschiedenis’ niet zit te wachten, maar Constants schildering van dit personage ‘heeft een overstelpend regt van bestaan’. Nochtans: deze held is geen reclame voor de mannen, want de schuld van Adolphe is zwaarder dan die van Ellénore. Zo zigzagt Huet voort, onder de indruk van de roman, van ‘une histoire assez vraie de la misère du coeur humain’. De ‘moraal’ die hij er uiteindelijk aan ontleent is dat men op ‘karakter, flinkheid, trouw, goedheid’ mag hopen in het leven.

Dat Huet al voor zovelen die over hem geschreven hebben een nauwelijks te doorgronden karakter had, vindt onder meer zijn verklaring in zijn moralisme zonder moraal. De analyses van karakters, zijn diverse meningen, zijn voorkeuren, zijn sarcastische uithalen hadden een beperkte, persoonlijke reikwijdte. Zijn literaire moraal was, op voorwaarde dat het om een belangwekkend literair werk ging, zo ruim dat hij met de schrijver in discussie kon gaan en daarbij eigen opvattingen ten beste kon geven zonder dat hij zat te moraliseren. Hij verruimde daarmee het werkterrein van de kritiek.

Huet verruimde de kritiek nog in een ander opzicht. Bekend is zijn bewondering voor Sainte-Beuve. Toch conformeerde hij zich niet zo erg aan de eis van Sainte-Beuve en Taine om een schrijver te zien tegen de achtergrond van ‘race, milieu, moment’. De psychologie van de schrijver was voor Huet niet minder gewichtig, bovendien weet hij in zijn causerieën over Homerus, Virgilius, Shakespeare, Hooft of Molière verder te kijken dan de tijd waarin zij leefden en de ‘eeuwige schoonheid’ in hun werk te verbinden met hun ‘eeuwige thematiek’. Wel was Huet een zuivere leerling van Sainte-Beuve in wat hij noemt ‘de kritiek van de bewondering’. Sainte-Beuve was er ongetwijfeld consequenter en fijnbesnaarder in, maar het was zeker Huets ambitie om in zijn kritieken een juiste verhouding te vinden tussen kritiek en bewondering. Waar Huet op uit was - en dat was naar mijn idee een uitvloeisel van zijn temperament - was een vrijmoedige kritiek die in staat is de gebreken te zien in wat men bewondert, en het waardevolle in wat men verafschuwt. Deze vrijmoedigheid gold ook vrienden en medestanders. Het behoorde zeker tot Huets soms enigszins wilde temperament dat hij zich herhaaldelijk door zijn kritische drift liet meeslepen en dat er dan niets terechtkwam van die ‘koninklijke billijkheid’. Soms vergat hij eenvoudig dat er ook wel iets aardigs over een werk gezegd kon worden en kwam hij op het laatste nippertje nog met wat schouderklopjes. Berucht is het slot van zijn essay over Vondel, geschreven om het feit te vieren dat Vondel een standbeeld kreeg. Er blijft van Vondel, om het lapidair te zeggen, weinig heel. Arme Vondel! roept Huet op een gegeven moment uit, alsof de lezer dat allang niet eerder gedaan had. Huets biograaf De Vooys heeft voor zulke onbillijkheden van Huet een scherp oog, alsmede voor zijn eenzijdigheid, dubbelzinnigheid, ongemotiveerde plagerij en vooringenomenheid. Huets vergoelijkende strijkages aan het einde van een stuk moeten het in het bijzonder ontgelden. In het geval van Vondel schrijft hij aan het einde: ‘Hij heeft ons liefgehad, en de liefde mag niet van een kant blijven komen!’

Weerstand tegen het leren

Huet had een dwangmatige behoefte om een beeld van een schrijver, roman, gedicht of essay te geven dat veelzijdig en veelkleurig was, met inbegrip van zwart en grijs. Bij onstentenis van een allesoverkoepelende moraal wilde hij alles ongedwongen ter sprake kunnen brengen zodat ideeën, karakters, levensbeschouwingen en literaire waarde aan de orde zouden komen en op een persoonlijk niveau beoordeeld konden worden. Wat hem ‘liefelijk’ was werd allereerst bepaald door de literaire waarde en wat hem ‘onliefelijk’ was, kon door die literaire waarde zijn betekenis behouden. Nauwkeurige bestudering van alle geschriften van Huet zou wel eens kunnen uitwijzen dat zijn eigen ‘waarden’ hoofdzakelijk bestonden uit een verlicht gezond verstand en een behoefte om aan literatuur weerstand tegen het leven te ontlenen. Opvallend is dat hij herhaaldelijk zegt dat schrijvers van uiterst sombere literatuur kennelijk toch niet zo somber waren dat ze niet in staat waren hun onsterfelijke werkstuk te maken. De veelzijdigheid van de literatuur verving voor Huet onmiskenbaar de eenzijdigheid van de domineesliteratuur.

Eén van Huets beroemdste essayistische werkstukken is zijn behandeling van het grote gedicht Schepping van J.J.L. ten Kate. Die faam is niet zonder grond. De dichter probeerde in zijn gedicht een harmonische verhouding te scheppen tussen het bijbelse scheppingsverhaal en de wetenschappelijke ontdekkingen omtrent het ontstaan van de aarde. Huet analyseert en fileert de ongerijmdheid van dit uitsluitend door geloofsijver veroorzaakte verlangen, want Ten Kate moest er theologisch kunst- en vliegwerk voor aanwenden. Mozes kreeg ‘retrospektiefprofetische visioenen’ toegeschreven om de zaak waarschijnlijk te maken, maar al-

Vervolg op pagina 12