Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 10]

Gatenvuller op het middenveld

Dagboeken door Bram Stemerdink Uitgever: Balans, 212 p., f24,50

Ko Colijn
Paul Rusman

‘Waarnemingen die nu nog levende personen echt nadeel kunnen berokkenen bij publikatie heb ik achterwege gelaten’, schrijft Bram Stemerdink (oudminister en -staatssecretaris van Defensie, PvdA) in het woord vooraf van zijn dagboekaantekeningen. Dat heeft hij nagelaten, althans naar onze maatstaven van het begrip schade. Partijgenoot Vredeling, zijn directe baas als minister tussen 1973 en 1976, wordt in dit dagboek neergezet als een eigengereid, onverantwoordelijk veel drinkend, en inconsequent opererend politicus. Vredelings naaste adviseur (oud-permanent vertegenwoordiger bij de NAVO) Spierenburg wordt getypeerd als een eigenmachtig wroetende vlerk. HAFMO van Mierlo, ook al als minister zijn chef in 1981-1982, wordt afgeschilderd als een besluiteloze leek die Stemerdinks jacht op financieel wanbeheer in de krijgsmachtonderdelen onnodig ophield. Over Van Mierlo en collega Van Houwelingen (nu nog staatssecretaris) samen: ‘Het valt niet mee alles nog een keer te doen met twee politici die eigenlijk van toeten noch blazen weten.’ Zijn excollega-ministers Kruisinga (‘met permissie gezegd, een grote zak’), staatsraad Scholten, de huidige minister Van Eekelen (‘aan één bewindsman wordt zelfs de kans geboden voor een periode van nog eens vier jaar, na promotie van staatssecretaris tot minister, te bewijzen dat hij écht niet in staat is een departement naar behoren te leiden’), De Geus, zij kunnen allen naar de vuilnisbelt. Zijn politieke leider Den Uyl wordt op meer parlementaire, doch niet minder te verstane wijze gereduceerd tot een wikkende, te weinig doortastende gezagvoerder wie het kompas te vaak door anderen, Stemerdink, moet worden aangereikt. De grondpolitiek, Joop Atoom (hoeveel kerntaken moet de PvdA bepleiten?), even zovele ontluisteringetjes van het leiderschap van de tegenwoordige back-bencher.

Hoewel het Stemerdink siert dat hij, wat hem betreft harde, waarheden op papier durft te zetten over nog levende personen en het boekje met deze passages ongetwijfeld de show steelt, rijst de vraag of Stemerdinks relaas als historisch, politiek-wetenschappelijk en staatkundig document even trefzeker is. Vooropgesteld zij natuurlijk dat de keuze uit ‘honderden pagina's aantekeningen’ genormeerd is door zijn wens, de lezer inzicht te verschaffen in (het ontbreken van) de ‘procesmatige’ besluitvorming op het ministerie van Defensie. De aanschaf van de F-16, de atoomtaken, de Walrus, ze lenen zich daar volgens de auteur uitstekend voor. Zijn dagboekaantekeningen zijn dan ook per onderwerp gerangschikt, steeds voorafgegaan door inleidingen die achteraf zijn geschreven en perspectief geven aan de dagboekpassages. Die opzet bevalt ons, maar we hadden liever méér dagboek en minder toelichting gekregen. Het gevaar dat slechts die dagboekaantekeningen worden toegelaten, die harmoniëren met gerijpte terugblikken, lijkt ons nu te groot. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de dagboekaantekeningen hun historische waarde verwisselen voor ego-waarde.

Uit het boek rijst het beeld van een om erkenning verlegen politiek vakman, die qua tactiek, inzicht en moed anderen de les leest. Bij voorkeur zijn superieuren, of ze nu Haig, Shultz of Den Uyl heten.

Als wetenschappelijk document bevat Dagboeken daarom te veel open plekken. Natuurlijk levert bijna elke ontboezeming op het gebied van defensie nieuws op voor dankbaar publiek. Als zodanig is Stemerdinks beschrijving van de NAVO-vergadering in London (mei 1977) waarop de beroemde 3%-groei per jaar werd afgesproken, inclusief Stemerdinks eervolle rol daarin, een gunstige uitzondering. Maar overigens vertoont het boek een onduidelijke status. In de alternatieve defensienota's van de PvdA-fractie, ook van de hand van Stemerdink (1979 en 1984) en het januari-1983-artikel in Socialisme en Democratie staan kabinetsbeleid en PvdA-beleid, en vooral Stemerdinks ideeën, eigenlijk veel beter beschreven. Het nu gepubliceerde dagboek bevat in de verbindende teksten uitvoerige en woordelijke herhalingen van genoemde documenten, inclusief soms typefouten (‘gezien de MBFR-onderhandelingen is het ongewenst de kwaliteit van de tactische kernwapens te laten prevaleren boven de kwaliteit’).

Als aanvulling zijn deze nota's soms zelfs onmisbaar. Wie zich tot het dagboek beperkt zal bijvoorbeeld alleen vernemen dat Stemerdink een verklaard tegenstander van de atomaire Lance-raket was, en niet hoe hij - op verdedigbare gronden - tien jaar later tot een voorstander van deze atoomtaak (als enige!) evolueerde. Wie het dagboek leest, zal lezen dat Stemerdink in 1977 de hand had in een ‘neen’-verklaring van het PvdA-partijbestuur tegen de neutronenbom. Die verklaring was ‘in goed overleg tussen de toenmalige internationaal secretaris en mij tot stand’ gekomen. En zeker niet naar de opvatting van Max van der Stoel, minister van Buitenlandse Zaken. Wie schetst onze verbazing als we Vrede en Veiligheid er nog eens op naslaan. Daar stond het twee en een half jaar geleden zó: ‘Deze verklaring was in goed overleg met de toenmalige bewindslieden van de PvdA op Buitenlandse Zaken en Defensie opgesteld.’ Hier vindt een kleine historische correctie plaats zonder commentaar.

Wij vonden de F-16-episode het aardigste stukje. Maar ook hier geldt dat de leek die uit is op een volledige geschiedenis hier slechts in kort bestek aan zijn trekken komt. Stemerdink klaagt dat Vredeling hem op vitale momenten buiten de aanschafprocedure houdt, zij het dat hij toch altijd wel precies wist wat er gebeurde. Jammer voor de lezer, want in het dagboek staat een aantal vitale momenten gewoon niet genoemd. We noemen: het besluit van Vredeling (mei 1973) om bij de NAVO een taakspecialisatie voor het nieuwe vliegtuig te vragen; het goedkeuren van deze studie binnen de NAVO (december 1973). Noch het instellen van de vierlandenstuurgroep (januari 1974), het bezoek van deze stuurgroep aan Washington en nieuwe Amerikaanse voorstellen

[p. 11]

(Amerikaanse regering nam het over van General Dynamics, zomer 1974) worden vermeld. Slechts enkele dagen na het verschijnen van het rapport van de stuurgroep, waarin de ministers een duidelijke voorkeur voor de F-16 wordt meegedeeld, schrijft Stemerdink in zijn dagboek:

Te weinig historische waarde in Stemerdinks Dagboeken

‘Ik heb het gevoel dat er pogingen in het werk worden gesteld de aanschaf van de Mirage door te drukken zonder dat er sprake is van wezenlijke concessies van de Franse regering op welk gebied dan ook. Om te voorkomen dat we een kat in de zak zullen kopen, heb ik een groot aantal vragen geproduceerd over de investeringskosten, exploitatie, logistiek enz. van het Franse vliegtuig. Dat zal even duren voor men hier uit is!’ Misplaatste heroïek. Stemerdink mag hier de lezer zijn kennis van het stuurgroepoordeel, dat helemaal niet naar de Mirage tendeerde, in een tweede uitgave niet onthouden. En dat geldt a fortiori als hij het stuurgroeprapport niet had mogen inzien van Vredeling!

Orion

Zo vergaat het de lezer ook bij het relaas over de vervanging van de Neptune door het Orionvliegtuig voor de onderzeebootbestrijding. In het dagboek beperkt Stemerdink zich tot de eerste helft van 1974. Op 14 maart van dat jaar tekent hij de Marine als een doordrijverig lichaam: ‘de Marine tracht min of meer geruisloos de Orion, een Amerikaans vliegtuig, als opvolger van de oude Neptune te introduceren. De chef Marinestaf deelt zonder blikken of blozen mee dat tijdens de presentatie voor de minister over de patrouillevliegtuigenvervanging zomer 1973, de keuze was bepaald op de Orion. Dat gaat wel erg vlug.’ En drie weken later, 2 april: ‘De Marine wringt zich in alle mogelijke bochten de vervanging van de inderdaad verouderde Neptune-vliegtuigen veilig te stellen: ik moet zeggen dat als ze onder druk staan de marinevertegenwoordigers zeer creatief worden. Ze stelden zelfs voor een tijdje Orions van de VS te lenen. ‘Gelukkig verschaft de aloude commissie-Donner (Lockheed-affaire) hier meer evenwicht. Op p. 233, over de uitkomsten van de in opdracht van de Admiraliteitsraad gemaakte studie van mogelijke kandidaten ter vervanging van de Neptune (‘de normale procedure gevolgd’) schrijft zij: ‘Over de uitkomsten daarvan zijn de - nieuw opgetreden - bewindslieden in juni 1973 ingelicht’. Dat wil zeggen, ook Stemerdink. En met die wetenschap is hij ook geconfronteerd met een aanbeveling om de Vlagofficier Materieel te belasten op korte termijn te bezien in hoeverre met het Neptunevervangingsproject zelfs eerder kan worden aangevangen (24 juli 1974). De commissie-Donner schrijft: ‘Eind augustus 1974 heeft de staatssecretaris van Defensie ingestemd met de hiervoor genoemde aanbeveling’. Dat was op 30 aug. 1974. De conclusie moet luiden dat het dagboek niet volledig is. De indruk dat Stemerdink de marinewals weerstaat, wordt bepaald niet door de commissie-Donner gedeeld.

Ondanks een speciaal hoofdstukje in het dagboek over het Kabinet-Den Uyl en de Nukleaire Problematiek, schenkt Stemerdink geen aandacht aan het interessante aspect van de atoomtaak van de Orion. Daar hadden we onze hoop op gevestigd, na pikante beschrijvingen daarover in Vrede en Veiligheid (1984). Daar staat bijvoorbeeld: beëindig die atoomtaak als het onmogelijk is om tot een conventioneel alternatief te komen, na consultaties met de NAVO. En als het mogelijk is om de Orion om te scholen tot een conventionele bestrijder van schepen, dan mag hij blijven. Tevens schreef Stemerdink toen: ‘Nu blijkt echter dat volgens deskundigen de aankoop van de Orion alleen maar zin heeft gehad als de nu toebedeelde nukleaire taak ook in de toekomst wordt voortgezet. Met andere woorden de Orion wordt niet beschouwd als een “dualcapable” vliegtuig waarbij het mogelijk is politiek te kiezen tussen conventionele en/of nukleaire taken maar wordt gezien als een vliegtuig dat uitgerust moet worden met nukleaire dieptebommen, wil het zijn rol kunnen vervullen in de onderzeebootbestrijding. Zou volgens de experts zijn gekozen voor een conventionele rol dan zou het vliegtuig ten onrechte zijn gekocht. Ten tijde van de beslissing over de aankoop waren de rapporten met deze stellingname bekend bij de minister van defensie en zijn staatssecretaris materieel.’ Een pittige beschuldiging aan het adres van Scholten/Van Eekelen, en in feite ook aan Lubbers/De Ruiter/Van Houwelingen. Die beloofden immers het Nederlandse volk in ruil voor plaatsing van de kruisraket iets wat niet zou kunnen, namelijk een Orion zonder atoomtaak. Voor ons is de vraag: werd Stemerdink in 1977, toen hij nog minister werd, onkundig gehouden door experts van de Marine van iets wat zijn opvolger Schollen wel mocht weten? Niets daarover te lezen in het dagboek, ook niet dat hij in 1977 een bestelling van vier Orions voorbereidde, en ook niet of hij tijdens zijn bewindsperiode in 1981-1982 de stiekeme rapporten in zijn dossier aantrof. Jammer.

Star Wars

Op het eind van het boek stuitten we op twee onschuldig ogende foutjes. Maar heel belangrijke, ook omdat zij zo actueel zijn in verband met Reykjavík. Zoals iedereen weet is de topconferentie afgesprongen op SDI. Centraal daarbij stond de vraag in hoeverre het ABM-verdrag (Anti Ballistic Missile) SDI toestaat of verbiedt. In mei 1986 maakte Stemerdink melding van een werkbezoek in de Verenigde Staten. Hij heeft een ‘linkse’ middag op het MIT waar Stephen Meyer een goede indruk op hem maakt. Als nuttige opmerking van Meyer noteert hij: ‘Meeste geld van SU gaat naar early warning systemen voor luchtverdediging. Zo ook Krasnoyarskradar. Zoals elke luchtverdedigingsradar heeft ook deze radar “space-tracking” capaciteit, dus is er altijd sprake (formeel) van schending van ABM-verdrag.’ Of Meyer beweert onzin, en Stemerdink neemt dat als nuttig mee, of Stemerdink schrijft hier onzin. Space-tracking-radars zijn juist toegestaan onder de ABM-verdrag, luchtverdedigingsradars daarentegen in principe niet. Zoals het er nu staat, beschuldigt Stemerdink eerder de Verenigde Staten van grove schending van het ABM-verdrag, de Russen niet. En een dag later, op 15 mei, is Stemerdink te gast bij het State Department. De discussie gaat over het latere breekpunt van Reykjavík: de enge of de brede uitleg van het ABM-verdrag, hetgeen neerkomt op respectievelijk niet of goeddeels wel toelaatbaar zijn van Amerikaanse SDI-proeven buiten het laboratorium. Stemerdink ontmoet Abraham Sofaer, de bedenker van de brede interpretatie (SDI wel toegestaan). Hij vat Sofaers gedachten samen als:

‘Art. 5 (ABM-verdrag - KC/PR) bevat verbod op toekomstige systemen en componenten maar dat kunnen volgens “judge” Abraham alleen systemen zijn die toen bekend waren c.q. gebaseerd zijn op toen bekende technieken en inzichten.’

Het klinkt wellicht muggezifterig, maar Sofaer vermijdt de term bekend angstvallig, en schrijft over toegepast (utilized, in use). Voorbeeld: lasers waren op dat moment (1972) niet toegepast (wel: bekend) en zijn dus volgens Sofaer niet door het ABM-verdrag verboden. Op deze redenering steunt de gehele stroming in de Verenigde Staten die Star Wars ondanks het ABM-verdrag van de grond wil tillen. Dat zal Bram Stemerdinks bedoeling niet zijn. Maar als in Reykjavík zijn lezing van de brede interpretatie zou hebben gegolden, hadden Gorbatsjov en Reagan waarschijnlijk wel een akkoord kunnen sluiten!

We weten niet of uit deze illustratie mag blijken dat Stemerdink toch meer de praktische politicus is dan het onfeilbare brein, dat nu uit de schaduw wil treden. Op het voetbalgazon van het Catshuis, tussen de ministeriële overlevingsgevechten door, zien we hem na lezing van zijn dagboeken hoe dan ook niet als de beheerste regisseur maar als de gatenvuller op het middenveld, die het meer van inzet dan van techniek moet hebben. En ook die halen het Nederlands elftal, procesmatig bijna.

■