Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

György Konrad
Vervolg van pagina 5

door Konrád met grote genegenheid beschreven. Nog levend volgens de oudste joodse tradities, belichaamt hij, eerlijk, grootmoedig en altruïstisch, het protest tegen de nivellerende krachten van de oprukkende moderniteit: ‘Wij hebben de waarheid voor zilver verkocht en de armen voor een paar sandalen. We hebben ruzie gemaakt en we zijn vet geworden. We hebben grond aan onze grond toegevoegd om álles te bezitten. De wet heerst niet langer in onze ziel. De vriend geeft zijn vriend aan, de vrouw kan haar man, de ziel kan het lichaam niet meer vertrouwen. We bespotten degene die de waarheid zegt, de leugenaar hijsen we op de kansel. Zelfs een ezel herkent zijn meester, wij hebben echter ons verstand verloren en roepen: ik ken je niet! We leven in het halfduister van de zelfverheerlijking, als dronkelappen.’

In de oorlog maakte T. aanvankelijk deel uit van de door de nazi-sympathisant Horthy, sinds 1920 aan de macht, verboden communistische partij. Later wordt hij door de Duitsers gearresteerd en tewerkgesteld in een strafcompagnie. Als zodanig raakt hij betrokken bij het onbeschrijflijkste oorlogssadisme, en niet enkel als getuige of slachtoffer - om te overleven moest hij ook zelf moorden, niemand mocht ooit ‘de geur van angst’ bij hem ruiken. Op een gegeven moment, als de hele strafcompagnie is ondergebracht in een Oekraïens dorp, loopt T. over naar de partizanen, die samenwerken met de officiële vijanden, de Russen. ‘Eindelijk was de revolutionair thuis,’ constateert Konrád droog, maar dat valt tegen. De Russische kameraden verdenken hem van spionage en besluiten hem - de oorlog is nu eemaal ‘een carnaval van bloedige overmijdelijkheden’ - te executeren. T. weet echter te ontsnappen, maar wordt niet veel later opnieuw gevangen en naar een kamp getransporteerd.

In deze context beschrijft Konrád het duidelijkst, en niet zonder ironie, met welke dilemma's en paradoxen vrijheidlievende Hongaren als T. te maken kregen. Het communisme was voor hen, opgegroeid in het postrevolutionaire, aartsconservatieve Hongarije, ‘het meesterwerk van de mens die op de plaats van God gaat zitten, de maatstaf voor alle bestaande waarden’, te meer omdat de Russen de vertegenwoordigers waren van ‘de strijdvaardige solidariteit van degenen die waren opgestaan tegen de fascistische terreur.’

Controleurs van ideeën

Tenslotte draagt T., in Russisch uniform en de propagandaluidspreker in de hand, dan toch zijn steentje bij aan de bevrijding van Hongarije. Van enige feestelijkheid kan echter geen sprake meer zijn. ‘Zijn’ stad is zwaar gehavend, tussen het puin is de lijkenberg niet te overzien. En het ergst van al: ook na de ‘bevrijding’ komt er geen einde aan intimidatie en terreur. T., tijdelijk beroofd van alle gevoel voor proporties en dus voor humor, fungeert als spreekbuis voor Moskou: ‘Wij beloven het volk geen wulps welbevinden, maar het schouwspel van een wereldomvattende maatschappelijke eenheid, waarin alles idee is, de idee van de verlossing belichaamd in de partij-activist, die tegelijk priester, politie-agent en het zout der aarde is.’ Maar T's ideologische verblinding is van korte duur. Enige tijd is hij nog onder-directeur van de staatsradio, dan besluit hij niet langer medeplichtig te willen zijn aan de stalinistische terreur. Andermaal wordt hij gevangen, gemarteld - het blijkt altijd nog grover en onmenselijker te kunnen - en voor twee jaar opgesloten in de dodencel.

Later, weer op vrije voeten, is het verzet in T. vrijwel gebroken, al flitst het in '56, tijdens de opstand tegen de Russen, nog eenmaal op. Tien jaar na dat ‘volksfeest van de ongehoorzaamheid’ is T. een wetenschapsman met aanzien, die lang en hard genoeg geslagen is om zijn redelijke levensomstandigheden niet voor de zoveelste keer in de waagschaal te willen leggen. Kritische energie investeert hij voortaan nog slechts in de eis naar een nog ‘verlichtere voogdij’, een nog wetenschappelijker apparaat. In niets onderscheidt T. zich dan nog van het leger van leugenachtige, laffe en hypocriete staatsdienaren, waar het regime op drijft. ‘In ruil voor een beetje macht,’ schrijft Konrád, ‘hebben de Oosteuropese intellectuelen er van afgezien na te denken: misschien zijn wij de eerste klasse in de wereldgeschiedenis die heerst en niettemin ongelukkig is. De scheppers van ideeën zijn veranderd in controleurs van ideeën. Iedereen is gevangenbewaarder, gevangenen bestaan er niet meer. Je bent vrij te denken binnen de grenzen van de door de staat gespannen prikkeldraadversperring.’ Aan het eind van het boek - ik maak noodgedwongen grote sprongen - belandt T., officieel lijdend aan catatone schizofrenie, opnieuw in de inrichting en is de cirkel van het boek rond.

Wie had gedacht dat de politieke roman voorgoed tot de subliteratuur was afgezakt, kan er zich nu via György Konrád van vergewissen hoe voorbarig dat oordeel is. De medeplichtige, ik zeg het nog maar eens, is een formidabel boek, misschien wel vooral omdat het, met een formulering van Cortázar, de lézer tot medeplichtige maakt.

■