Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 6]

Alles is zwanger van ons eigen ik
Paul de Wispelaeres Brieven uit Nergenshuizen

Brieven uit Nergenshuizen door Paul de Wispelaere Uitgever: H, 196 p., f27,50

Jacques Kruithof

De nieuwe roman van Paul de Wispelaere, Brieven uit Nergenshuizen, sluit nauw aan bij zijn vorige twee boeken, het bekroonde Tussen tuin en wereld (1979) en het haast even succesrijke Mijn huis is nergens meer (1982). Dit deel van zijn werk lijkt op een drieluik, maar het bestaat uit geheel zelfstandig opgezette en leesbare panelen, waarin alleen gemakkelijk dezelfde meesterhand te herkennen valt: een geboren schrijver die (betrekkelijk laat) zijn eigen, overtuigende vorm gevonden heeft.

Die vorm is om te beginnen drieërlei: verhaal, essay en brief. De Wispelaere vertelt steeds brokstukken uit het levensverhaal van een hoofdpersoon die schrijver is en die terugblikt op cruciale gebeurtenissen en episoden uit zijn leven; daar zitten uiteraard autobiografische trekken in. Dit schrijvende personage heeft een open oog voor de Europese en Vlaamse wereld om zich heen; hij levert telkens commentaar op de barbaren onder ons die natuur en cultuur gelijkelijk bedreigen. In Brieven uit Nergenshuizen is zelfs een verdediging van de geschiedenis vervat, van een oud huis en van meubels en voorwerpen met een verleden bij voorbeeld, terwijl ‘geschiedenis’ bij De Wispelaere vroeger een onaangename klank had, en contrasteerde met de ideale wereld van de mythe, de tuin en de erotiek. Die tegenstelling ontbreekt hier niet, maar is wat anders opgevat, en minder aangescherpt.

De Wispelaeres laatste romans waren gericht tot een jij-figuur, een lezeres die zich gemakkelijk met de nieuwe geliefde van de hoofdfiguur liet vereenzelvigen, ongeveer zoals E. du Perron Het land van herkomst ‘voor Jane’ geschreven heeft, of althans diens alter ego Ducroo. In dit nieuwe boek is het ‘geadresseerde’ karakter van de tekst als uitgangspunt gekozen: verhaal en beschouwing zijn verdeeld over brieven aan een nieuwe, zij het voorbijgaande verschijning in het leven van de verteller, een lezeres die ditmaal géén geliefde wordt.

De titels van het drieluik suggereren in hun opeenvolging dat het er gedurig somberder aan toegaat. De schijn bedriegt, maar het is een feit dat het rond de schrijvende hoofdpersoon stiller en leger is geworden. De nieuwe, veelbelovende vrouw, die in beide voorafgaande boeken allicht niet toevallig Brigitte heette, doet zich in deze Brieven niet voor, en van een idylle tussen de schrijver en zijn meest spitsvondige lezeres is geen sprake. Het tegenwicht dat die twee Brigittes boden voor de centrale figuur van Bérénice, de voorgoed verloren, grote liefde, ontbreekt dan ook. De ontboezemingen van de verteller hebben nu voor een belangrijk deel betrekking op het overrompelende vertrek van de vrouw Sarah, met wie hij vijftien jaar lang heeft samengewoond. Voor hem wordt dit schrijnende verlies pas werkelijk door werk te maken van zijn herinnering: al schrijvend, dus verbeeldend en interpreterend. Hij brengt daar verslag van uit aan een jong meisje, dat hij nooit in levenden lijve gezien heeft, dat in hoge mate een produkt van zijn gewillige fantasie is, en dat allengs uit zijn bestaan verdwijnt, zonder er ook maar een voet in gezet te hebben.

Brieven uit Nergenshuizen bestaat uit zestien brieven, van oktober 1985 tot april 1986 geschreven aan een jeugdige bewonderaarster. Ze doen zich deels voor als reacties op haar vragen en opmerkingen, die hier overigens niet zijn opgenomen, maar van meet af aan zijn het eigengereide teksten van de verteller die de gelegenheid te baat neemt om te doen wat hij niet laten kan: vertellen en commentariëren, uiting geven aan verdriet en woede. Zijn mededeelzaamheid, uitgelokt door het isolement waar hij in leeft, doen hem zelf al gaandeweg beseffen dat hij een roman onder handen heeft, een ‘eenstemmige briefroman’.

Tijdsdiagnose

Geleidelijk verdwijnt de lezeres: haar brieven worden blijkbaar korter en nonchalanter, ze gaat naar een congres over Marcel Proust en heeft zelfs geen adres meer; dan zwijgt ze volledig. Het kan zijn dat ze zich laat afschrikken door particuliere onthullingen over Sarah enzovoorts, of door onhandige pogingen tot toenadering van de verteller, maar misschien heeft ze eenvoudig in de gaten gekregen dat ze benut wordt als hulpmiddel, als het noodzakelijke luisterende oor bij een spreekbuis. Er is tenslotte wel een briefwisseling, maar geen correspondentie. Wie weet trouwens, waar het haar eigenlijk om begonnen was.

De essayistische inslag van Brieven uit Nergenshuizen blijkt, als bij eerdere gelegenheden, uit de tijdsdiagnose, de tijdskritiek: de verteller stelt vast ‘dat we vreemd genoeg in een tijd leefden waarin het vanzelfsprekende iets bijzonders bleek te zijn geworden en het krankzinnige gewoon en normaal werd gevonden’. De mikpunten van zijn toorn lopen uiteen van de ‘schriftgeleerden’ die de literatuurwetenschap overheersen tot de politici, die in België nog een paar graden achterlijker lijken dan elders (Wilfried Martens!); ze omvatten stalinisten en andere utopisten ‘van de perfect georganiseerde termietenkolonie’, journalisten als ‘kooplieden van de nieuwsindustrie’, in dustriëlen en die blaartrekkende weerman van de BRT. Telkens is domheid in het geding, gewetenloosheid, corruptie, brute minachting voor natuur en beschaving. Met leedvermaak herinnert de verteller aan het lange gezicht van François Mitterrand, die socialist in hermelijn, bij de mislukte lancering van een Franse raket: kapsones worden tot capsules. De grimmige anekdote verheldert de stelling dat ‘de wegen van uitvinders en van de grote schrijvers radicaal uit elkaar gingen’: het menselijk brein en de onbeperkt doorgevoerde techniek verdragen elkaar slecht - en voor de toekomst laat zich nog maar het ergste denken.

Tegenover deze scala van bederf houdt de verteller een pleidooi voor zuiverheid, schoonheid ‘in geschonden staat’ en vrijheid, ‘voor mensen die nadenken en dus twijfelen, die niet bij een theorie wensen te zweren, en niet tot het verdoemde ras der geloofszekeren behoren’. De tuin treedt weer op als een archetypisch beeld, verbonden met poëzie, erotiek, een anti-utopie, en tevens met schrijven en lezen, dat ‘een erotische bezigheid’ heet. Het zijn de thema's waarom ik De Wispelaere hier al eens eerder als een arcadisch schrijver heb gekenschetst.

Tegelijkertijd is Brieven uit Nergenshuizen een studie, een beschouwing over tijd, herinnering en vertellen, waar voortdurend Proust een rol in speelt: ‘als je Proust hebt gelezen, is je leven veranderd’. Dat maakt het boek tot een persoonlijke poëtica; het wil ook zeggen dat het essayistische element sterker is dan in de twee vorige boeken. Door de ‘toelichting’ aan de hand van het eigen leven en schrijven blijft het evenwel steeds in de roman opgenomen, anders dan in Paul-Tegenpaul (1970) waar betoog en verhaal nog apart gehouden waren. Zo is het boek een veelzijdige reflectie op leven, liefde, lezen, schrijven en verlies: ‘Literatuur spreekt uit en over onmacht en onvervulbaar verlangen, vernedering, verlies, ondergang en sprakeloosheid.’ Dat gebeurt hier zonder te versagen, met een paradoxale vitaliteit.

Dan is er ten slotte het verhaal: een terugblik op het vroegere leven, naar aanleiding ook van de dood van de moeder, met heel even weer die dominerende Bérénice-figuur, maar toch grotendeels het relaas van Sarah die wegging: ‘In mijn aan jou gerichte brieven is broksgewijs, als scherven die je om mij heen strooide en die ik plotseling begon op te rapen in de hoop er een figuur mee te maken, het verhaal over Sarah ontstaan. En het is merkwaardig: terwijl ik probeer haar realiteit toe te kennen vanuit de herinnering, geef ik jou, op bijna dezelfde manier, gestalte vanuit mijn verbeelding.’ De conclusie is duidelijk: ‘In beide gevallen is de werkelijkheid onbereikbaar, en daarom kan ze. in mijn ziel, de vorm aannemen van mezelf.’ Alleen maar die vorm, zou ik zeggen.

De lezer krijgt van Sarah een beeld als op een kubistisch portret: allerlei facetten, spontaan, nerveus, wispelturig, innemend, (gewild) raadselachtig, maar deze trekken vormen samen geen scherp getekend gezicht. Net als de briefschrijver blijft de lezer uiteindelijk in het ongewisse. Het bekende Rimbaud-citaat ‘je est un autre’ dat ergens opduikt, zou een pendant moeten hebben: ook de ander is een ander, en ontsnapt keer op keer aan onze blik, greep en definitie.

Paul de Wispelaere

In zijn pogingen het vertrek van Sarah verklaard te krijgen legt de verteller enige nadruk op het leeftijdsverschil (eerf opstand tegen de vaderfiguur?), op afgunst inzake zijn schrijverschap, met daarin de mythe van Bérénice, en haar vatbaarheid voor modieuze begrippen over zelfontplooiing, creativiteit en feminisme. Op sommige plaatsen suggereert hij het ongestilde verlangen naar een kind, een zoon, een jonge minnaar, wellicht als gevolg van haar ouder worden. Al die dingen verklaren vanzelfsprekend iets, maar verhelderen in genen dele: de ander die zich aan je leven en liefde onttrekt, wordt nooit meer transparant. Ook het denkbeeld dat Sarah de verteller moest verlaten om hem te behouden, hoeft niet meer te zijn dan een vrome wens, en verandert trouwens niets aan de situatie.

Meeslepend recitatief

Brieven uit Nergenshuizen is in zijn geheel een zigzagbeweging door het leven van de verteller, waarin allerlei episoden associatief maar dwingend aan elkaar verbonden worden. Een kaart van de lezeres roept een oude foto in herinnering, en die weer een heel verhaal waarin een ander schilderij opduikt, en Sarah in de omlijsting van een raam, lang geleden, een schilderstuk lijkt. Het boek is ‘een bijenkorf van verhalen’: daarin zetten wij onophoudelijk onszelf en onze naasten om - de realiteit zelf is voornamelijk een samenstelsel van verhalen.

De schrijver die dat beroepshalve beter weet dan wie ook, voegt er het bewustzijn van die verhalen, van het vertellende bestaan aan toe, in een reflectie die een rijkdom aan ervaringen oproept, waarin lezen niet onderdoet voor leven: vanaf een zeker moment doorkruisen al onze herinneringen elkaar zozeer, dat het van geen belang meer is of we iets gelezen of beleefd hebben. Overat hebben we iets

[p. 7]

van onszelf in achtergelaten, alles is zwanger van ons eigen ik.

De Wispelaere schrijft een zeer noordelijk, Nederlands proza, met hier en daar wat proustiaanse effecten in de zinsbouw. Zijn boek heeft iets van een meeslepend recitatief, dat aanzet tot doorlezen. De taal is vaak van een grote poëtische kracht; bij veel zinnen is de aanvechting om ze te onderstrepen bij mij groter dan de liefde voor het gave boek: zo is het, en zo moet het gezegd worden.

In een van zijn brieven schrijft Du Perron: ‘De Hollander die zover kwam dat hij aan de theologie van zijn herediteit ontsnapte, wil nu verder ook over alles lachen (= zich nergens meer over druk maken). En ook in dit opzicht vind ik mijn bewonderde Multatuli als heerlijk onhollands: aan de theologie ontsnapt én zich nog “druk maken” over allerlei.’ Mij dunkt dat deze Vlaamse auteur voortreffelijk bij deze druktemakers past, het is een van zijn kwaliteiten.

Ergens citeert de verteller een aantekening uit zijn dagboek: ‘Je schrijft en je verdwaalt in de dood.’ Ook daaraan ontleent Brieven uit Nergenshuizen zijn kracht. Daar komt nog bij een terecht gevoel ‘van afzonderlijkheid en superioriteit’ tegenover burgers, onderdrukkers en vernielers, die met de middelen van de schrijver een trap onder hun achterste krijgen. En als laatste: het heldere besef dat de werkelijkheid uit relazen bestaat, waarmee alle menselijke relaties gegeven zijn.

Daarvan nog een klein voorproefje: ‘Achter de glazen deur hinkt de oude woerd Fedor voorbij, met een blauwige glans op zijn knikkende kop. Hij hangt laag, zijn buik sleept bijna over de grond. Verleden winter vond ik hem op een Siberische morgen vastgevroren op het poel tje. Een tijd later vielen zijn tenen met de vliezen eraf, en sindsdien loopt hij op twee korte stokjes, die nu gaatjes prikken in de brosse, verharde sneeuw. Hij behoort tot mijn vriendenkring.’

Dit boek mag dus niemand Siberisch laten.

■