Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

De hogere horizon van Václav Havel
De gevangenisbrieven van een idealist zonder pathetiek

De Tsjechische schrijver Vàclav Havel krijgt deze week de Erasmusprijs in zijn hoedanigheid van woordvoerder van Charta 77. Havel is allang niet meer alleen de toneelschrijver; hij heeft inmiddels zoveel meer geschreven dat hij eerder een filosoof genoemd kan worden. Dat blijkt ook uit de brieven die hij vanuit verschillende gevangenissen in Tsjechoslowakije schreef aan zijn vrouw Olga en die nu in Nederlandse vertaling zijn verschenen. Havel is, met de Pool Adam Michnik en de Hongaar György Konrad, een vertegenwoordiger van het Centraal-Europees humanisme. Van Konrad verscheen deze maand de vertaling van de roman De medeplichtige, waarin alle menselijke, culturele en politieke aspecten te vinden zijn waarmee mensen te maken krijgen die het politieke systeem waaronder ze leven niet als vanzelfsprekend beschouwen. Net als Havel had Konrad herhaaldelijk de gelegenheid om naar het Westen te emigreren, maar ook hij bleef op zijn post.

Brieven aan Olga door Václav Havel Uitgever: De Prom, 192 p., f27,50

Carel Peeters

De brieven die de Tsjechische toneelschrijver Václav Havel tussen juni 1979 en februari 1983 (toen hij onverwacht werd vrijgelaten) aan zijn vrouw Olga vanuit verschillende gevangenissen schreef hebben een bijzondere status. Als gewone brieven waarin een gevangene alles schrijft wat er in zijn hoofd opkomt kan men ze niet beschouwen, want Havels brieven werden met aandacht gelezen voor ze in de postzak mochten. Zijn brieven dienden te gaan over ‘familie-aangelegenheden’ en mochten geen commentaar bevatten op vrienden of de politiek en hij mocht niet ingaan op details betreffende zijn leven in de gevangenis. Hij moest zich wat dit betreft beperken tot algemeenheden die volgens hemzelf zonder twijfel een ‘pythische’ indruk zullen maken. Dat laat zich denken, wanneer het al bijna illegaal is te vertellen dat je in de hoogovens werkt. Omdat het werk Havel niet licht valt komt hij er onvermijdelijk nog wel eens op terug. Op zulke momenten worden zijn ‘pythische algemeenheden’ voor hemzelf en de lezer tergend: wat moest deze in het filosofisch absurdisme doorknede toneelschrijver in hemelsnaam voor werk doen?

Havel schrijft dat hij als consigne heeft gekregen dat hij ook niet moet uitweiden over zijn ‘overpeinzingen’, ‘zoals mij meegedeeld door mijn opvoeder’, voegt hij er aan toe. Die laatste zin is, gegeven de status van de brieven, intrigerend. Het is een gewone mededeling van een feit. Maar Havel zou, als zijn brieven niet op onrechtmatigheden gevlooid zouden worden, het woord ‘opvoeder’ tussen aanhalingstekens hebben gezet, want ‘opgevoed’ hoeft iemand van vijfenveertig onder gewone menselijke omstandigheden natuurlijk niet meer. Nu het er echter zo nadrukkelijk zonder aanhalingstekens staat (mét zou immers een soort kritiek inhouden) is het ongewild komisch, zoals zijn toneelstukken komisch en absurd kunnen zijn. Daarin kan Havel het ook op een Svejkachtige manier over ‘opvoeders’ hebben, tongue in cheek.

In de ‘Open brief aan de vredesbeweging’ die Havel in het begin van dit jaar schreef onder de titel De anatomie van de terughoudendheid heeft hij het over die ‘merkwaardige Midden-Europese scepsis’ waarin het meest ernstige en het meest komische steeds onontkoombaar met elkaar verbonden zijn. Kafka, Hasek, Musil en Vaculik, dat zijn de schrijvers waaraan men moet denken om van dat mengsel van ernst en komedie een idee te krijgen. ‘Drukkend in zijn humor en opwekkend in zijn wanhoop’ noemt hij een boek van Vaculik. Sympathisanten van Charta 77 zijn meestal alleen bekend met de politieke documenten die in het Westen opduiken en daaruit zou de indruk kunnen ontstaan van een groep sombere verontrusten die het lachen verleerd is. Havel hecht eraan (hij brengt het wel vaker ter sprake) dat men weet dat het dissidenten-bestaan in Tsjechoslowakije weliswaar geen ‘bijzonder opwekkende zaak’ is, maar dat het lachen hen niet vergaan is. Dat lachen is opgenomen in die Midden-Europese scepsis en die uit zich veelal in komische ernst en is voorts ‘een beetje geheimzinnig, een beetje nostalgisch, vaak tragisch en soms zelfs heroïsch’.

Verzwijgen

Het zou natuurlijk niemand verbazen als Havel het lachen was vergaan toen hij in juni 1979 gevangen werd genomen en in het gezelschap van gewone, niet-politieke gevangenen werd opgesloten. Dat er veel te lachen valt in de brieven die hij aan zijn vrouw schreef kan men niet zeggen, maar een idee van de soort weerstand die Havel bedoelt wanneer hij het over de Midden-Europese scepsis heeft wel. De brieven vertellen nauwelijks iets over de omstandigheden in de verschillende gevangenissen omdat dat niet was toegestaan. Alleen in algemene termen zegt hij om de paar brieven dat men er zich geen illusies over moet maken. Het schrijven van brieven was, eenmaal per week, zijn belangrijkste daad en ook de enige vorm van contact met de buitenwereld. En juist in die brieven moest hij het grootste deel verzwijgen wat hem bezighield. Dat verzwijgen gaat hem kennelijk na verloop van tijd goed af, want hij valt dan met de deur in huis door op zijn vorige brief gewoon voort te bouwen. Hij heeft zich voorgenomen het over allerlei filosofische thema's te hebben. Dat lijkt een noodzakelijke uitvlucht, maar dat is het niet. De vraag is of Havels brieven wel zo anders geweest zouden zijn als hem niets in de weg was gelegd. Hij noemt zijn brieven ‘onpersoonlijk’, maar uit alles blijkt dat hij veel waarde hecht aan het nemen van afstand ten opzichte van zijn persoonlijk lot. Doordat er niet veel anders is om over te schrijven begint hij op een gegeven moment aan een zelfanalyse. Dat gebeurt met onpersoonlijke aandacht. Zo analyseert hij zijn ‘vijftien stemmingen’ met de toewijding van iemand die vijftien springende konijntjes moet vangen.

Václav Havel

Havel is regelmatig ziek, maar behalve over opspelende aambeien is hij niet erg openhartig over wat hem mankeert. In februari 1982 krijgt hij peniciline en hoopt dat hij niet zal overlijden en ‘deze wereld nog enige tijd met mijn identiteit zal kunnen lastig vallen.’ Dat hij schrijft ‘met mijn identiteit’ en niet ‘met mijn persoon’ maakt veel verschil. Al deze brieven gaan over identiteit en over die van Havel in het bijzonder. Uit de mond van Havel is ‘identiteit’ geen afgekloven begrip, het behoort vrij logisch tot de filosofie die hij in deze brieven ontwikkelt. In het begin van zijn gevangenschap schrijft hij van de gelegenheid gebruik te willen maken om te komen ‘tot een psychische reconstructie van mezelf en tot een herziening van mijn persoonlijke verhouding tot de wereld.’ Daar houdt hij zich aan en dat levert een diepgravend en veelzijdig beeld op van iemand met een bepaald soort ‘bewustzijn’ van de wereld. Het is de zelfanalyse van een ‘idealist’ zonder pathetiek.

Metafysica

Het ‘idealisme’ van Havel behoort, als zoiets zou kunnen bestaan, tot zijn filosofische constitutie: het is een fysieke en psychische weigering in de zinloosheid van alles te geloven. Hij is niet vrij van aanvallen van ‘totale twijfel’, maar die roepen des te sterker het tegendeel op: ‘Die vreemde combinatie van een in wezen erg diep, bijna niet kapot te krijgen geloof in mezelf met telkens terugkerende twijfels aan mezelf - is iets dat onafscheidelijk bij mij hoort.’ Deze filosofische constitutie krijgt nog meer inhoud in de brieven waarin hij uitlegt wat hij onder ‘identiteit’, ‘verantwoordelijkheid’ en zelfs ‘onsterfelijkheid’ verstaat. Er is zelfs sprake van een ‘hogere horizon’ die alles zin geeft en in het licht waarvan hij alles doet. Hij is zelf de eerste om hiervan te zeggen dat het moeilijk is zich hierbij iets voor te stellen, nochtans doet hij alle moeite om deze ‘metafysica’ te verklaren: ‘Vanaf mijn kinderjaren voel ik duidelijk dat ik niet mezelf - en vooral: geen menselijk wezen - zou zijn, als ik niet in een voortdurende en veelzijdige spanning met deze “horizon van mij” zou leven, met deze bron van zin en hoop - en van jongs af aan verkeer ik al in onzekerheid of het hier om een “godservaring” gaat of niet.’

Die onzekerheid zal wel altijd Havels deel blijven, want het gaat bij hem steeds om de spanning: die ‘hogere horizon’ vertolkt de behoefte aan duurzaamheid, zekerheid en continuïteit en in laatste instantie ‘het absolute’, maar deze categorieën zijn alleen mogelijk omdat er verandering, beweging, relativiteit en vergankelijkheid bestaat. Wanneer Havel het over zoiets omineus als ‘onsterfelijkheid’ heeft is het de bedoeling dat het opgevat wordt als ‘bij wijze van spreken’: het gaat om het idee dat de dingen niet ophouden ook al zijn de mensen verdwenen in hun graf. Het is een filosofie van de lange termijn met onvermijdelijke gevolgen voor het denken op de korte termijn. Volgens Havel veroorzaakt het bestaan van die ‘hogere horizon’ de menselijke verantwoordelijkheid, de ‘draagster van de continuïteit en dus van de identiteit’. Het is niet verbazingwekkend dat Havel zelf op de gedachte komt dat dit veel lijkt op Kants ‘categorische imperatief’, het innerlijk appél. Het verschil is dat de categorische imperatief bij Kant apriorisch, filosofisch blijft, terwijl Havel de ‘hogere horizon’

[p. 4]

meer ziet als een ‘concrete, existentiële ervaring’. Havels woordkeus wijst er al op: zijn filosofie heeft onmiskenbare invloeden ondergaan van het existentialisme en de fenomenologie van Edmund Husserl.

Verantwoordelijkheid

Deze filosofie, die veelzijdiger is dan hier geschetst, ziet men zich ontwikkelen in deze brieven; zij ontstaat tijdens het krachtig sublimeren van zijn absurde en ellendige omstandigheden en is een produkt van zijn ‘optimistische degelijkheid’. Soms krijgt die degelijkheid vorm in zwaarwichtige zinnen. In het begin is het idee van de ‘hogere horizon’ nog iets dat zich net uit het ei van zijn gedachten heeft gewerkt, tegen het einde heeft hij er zoveel over nagedacht dat het een onderdeel is geworden van zijn kijk op de wereld. Dan projecteert hij het en is er sprake van een ‘crisis in het ervaren van de absolute horizon’. Het idee van deze crisis is dat ‘de mens zich de wereld in zekere zin te eigen heeft gemaakt en haar daardoor in feite heeft verloren.’ Ik aarzel om de implicaties van deze ‘crisis’ uit te werken omdat dat alleen zou kunnen in Havels eigen woorden die, hoewel op een persoonlijke manier logisch doordacht, op dat moment zijn Midden-Europese scepsis moeten ontberen: ‘de crisis in het ervaren van de absolute horizon leidt regelmatig tot een crisis in de existentiële verantwoordelijkheid van de mens ten opzichte van de wereld en ten behoeve van die wereld - en dus tegenover zichzelf.’

Dit alles behoort tot de Midden-Europese ernst, de komische kant komt in deze brieven ook ter sprake wanneer Havel het heeft over zijn toneelstukken en zijn neiging om juist altijd de absurde dimensie van de dingen te zien. Het hoge standpunt van waaruit hij in staat is de dingen te zien is ongetwijfeld bevorderlijk voor het zien van deze absurditeit - daar is zijn filosofie in deze praktijk heel bruikbaar voor. Mensen die niet denken met een ‘hogere horizon’ in hun hoofd beschouwen volgens Havel alles op de wereld als ‘zomaar iets’. De absurditeit in toneelstukken als Protest, Het Berghotel en Audiëntie ontstaat doordat Havel van een hoog standpunt als verbijzondert. Hij ontneemt ‘de verschijnselen hun pseudobetekenis’ en schept daardoor ruimte voor de werkelijke betekenis. Theater beschouwt hij daardoor als een ‘instrument voor het maatschappelijk zelfbewustzijn.’

Het boeiende aan Brieven aan Olga is vooral dat Havel zich tegen zijn omstandigheden in de gevangenissen verdedigt met de aanval. Hij is inderdaad niet klein te krijgen. Grote woorden als ‘verantwoordelijkheid’ en ‘onsterfelijkheid’ houden bij hem, doordat ze ook gezien worden in hun concrete gedaanten, menselijke proporties. Hoewel hij moeite zou hebben zich er iets bij voor te stellen, de Soldaat Svejk zou er met een raadselachtige grijns zijn muts voor afnemen.

■