Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 9]

Pikeur in paradoxen
Het ontregelende leven van Jean Cocteau

Cocteau door Francis Steegmuller Uitgever: Constable, 591 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f46,25

Rudi Wester

Wat doet een ervaren biograaf die wil schrijven over iemand wiens films (tenminste de meeste), gedichten (tenminste de meeste), romans (idem) en toneelstukken (idem) hij bewondert maar wiens persoon hem eigenlijk wat tegenstaat? Hij schrijft een goede biografie, die dan geprezen wordt om haar onderhoudende en informatieve karakter en haar niet-hagiografische inhoud. Alleen, zo nu en dan verraden een paar zinnetjes zijn instinctieve afkeer. Dit is het geval met de Amerikaan Francis Steegmuller die uitstekend werk over onder anderen Flaubert, Maupassant en Apollinaire op zijn naam heeft staan en die zijn al jaren uitverkochte biografie over de Franse duizendpoot Cocteau opnieuw heeft laten verschijnen met talrijke aanvullingen en verbeteringen, vooral, zo krijg je de indruk, omdat de laatste jaren de belangstelling voor Cocteau groter is dan ooit.

Het blijft een merkwaardige constructie dat een biograaf die geacht wordt het leven van zijn onderwerp te doorgronden, tot de conclusie komt dat precies dat leven ‘al te publiekelijk’ was en ‘al te exhibitionistisch’. Het lijken me juist buitengewone voordelen voor een biograaf. Steegmuller vindt Cocteau geniaal, maar tegelijk een poseur. Hij noemt André Gide en Cocteau zelfs ergens ‘twee valse nichten’, een volstrekt misplaatste kwalificatie voor deze schrijvers die beiden bekendstonden om hun grote voorkomendheid, gastvrijheid en ‘gentillesse royale’. Nu had Cocteau, toen hij in 1949 in New York was, zich daar volgens getuigen onheus en neerbuigend gedragen en zelfs een uitnodiging voor een leerstoel in Harvard afgeslagen, maar dat kan toch niet een reden zijn voor grondige afkeer. Er moet meer zijn. Ook Steegmuller geeft aan dat er veel mensen zijn die hem haatten - bekend zijn bijvoorbeeld André Breton, Gallimard, Aragon en Valéry Larbaud -, waarbij opvalt dat sommigen jaren van hun leven besteedden aan het trachten te bewijzen dat Cocteau, artistiek gezien, geen reden van bestaan heeft of veel mensen ‘vernietigd’ heeft. Ook is hij een van die kunstenaars wiens reputatie zo vast omlijnd is - ten goede of ten kwade - dat zij die een enkel boek gelezen hebben of slechts een film gezien, geloven dat zeer alles van weten. Wat niet zo is, want Cocteaus leven en werk worden gekenmerkt door de paradox. Een van zijn bekendste is: ‘Ik ben een leugen die de waarheid spreekt’, en in Opium (1930), dat overigens over enkele maanden in het Nederlands zal verschijnen in de reeks Woelrat-literair, voorziet hij al de moeilijkheden voor zijn biograaf: ‘Ik vraag me af hoe mensen het leven van dichters kunnen beschrijven omdat dichters al zelf niet in staat zijn hun eigen levens op te schrijven. Er zijn te veel mysteries, te veel echte leugens, te veel verwarrende knopen.’

Jean Cocteau, zelfportret

Koorddansen

De kracht van Cocteau als schrijver ligt dan ook niet zozeer, zoals Steegmuller ook aantoont, in het rationeel evoceren van de menselijke tragedie maar in het onthullen van de diverse facetten van de emotionele en intellectuelen ervaring door ontregelingen, vreemde fantasieën en bizarre juxtaposities. Epigrammen, aforismen, boutades en bizarre associaties, daarin schittert Cocteau.

Jean Cocteau, ± 1946
serge lido

Steegmuller doet zijn best zo veel mogelijk dichterlijke knopen te ontwarren, en slaagt daarin vaak wonderwel, al is zijn grootste belangstelling gericht op de periode tot 1950 terwijl Cocteau pas in 1963 overleed. De mooiste herinneringen aan die laatste tien jaar staan, een welkome aanvuling, in het vraaggesprek dat Patrick Modiano met de Franse schrijver Emmanuel Berl had en dat bij de Arbeiderspers enkele jaren geleden onder de titel Verhoor verschenen is. Jarenlang ging Berl, die boven hem in het Palais Royal woonde, elke dag naar beneden, liep meteen door naar de keuken waar Cocteau alles deed - schrijven, scheren, handtekeningen uitdelen, bezoek ontvangen - en dan praatten ze. Urenlang. Berl noemt zijn buitengewone verbale begaafdheid en vriendelijkheid, zijn ‘behendigheid als een koorddanser’, maar ook het feit dat vrienden hem bestalen waar hij bij stond en dat Cocteau hem vlak voor zijn dood een hartverscheurende brief schreef, ‘want oog in oog met de dood voelde hij zich volkomen verlaten’. De vijandschap van Breton ten opzichte van Cocteau verklaarde hij als de ordinaire jaloezie van de zoon van een politieagent uit Nantes op de Parijse dandy en coryfee die Cocteau al heel jong was. Een halve eeuw lang was hij immers een van de meest gefotografeerde en besproken Fransen. Foto's met Picasso, Stravinsky, Edith Piaf, Charlie Chaplin, Colette, de koningin van België: altijd was hij er. Een fotograaf zei van hem dat als hij een foto van een boerenbruiloft ergens in de provincie maakte, hij altijd bang was dat het hoofd van Cocteau tussen de bruid en de bruidegom zou verschijnen. Tegenstanders verweten hem zijn afhankelijkheid en verlangen ‘erbij’ te horen, zijn gebrek aan originaliteit.

Het goede van Steegmuller is dat hij die mythen ontrafelt. Het was wel degelijk Cocteau die het eerst op het idee van het beruchte ballet Parade (1917) kwam waarvoor Satie zijn eerste partituur voor orkest schreef, Picasso zijn eerste toneeldecor maakte en Massine de eerste, kubistische choreografie. Cocteau maakte wel degelijk de prachtige surrealistische film Le sang d'un Poète (1932) - hij noemde het zelf een ‘realistische documentaire over onwerkelijke gebeurtenissen’ - onafhankelijk van Bunuel en Dali die met L'age d'Or bezig waren. Hij schreef als een van de eersten over jazz en de drooglegging in Amerika in het ‘spektakelconcert’ Le Boeuf sur le toit (1920) waarover de criticus Maurice Boissard, nu beter bekend onder de naam Paul Léautaud, even opgetogen was als over zijn vorige toneelstuk Potomak: ‘Zo'n originaliteit, zelfs in de keuze van zijn woorden - verbazingwekkend! Hij had iets van een acrobaat in zich.’ Eerlijk is eerlijk, in dat soort onthullingen is Steegmuller niet kinderachtig. Hij is ongemeen veel over Cocteau te weten gekomen.

Al in 1908 worden van de dan achttienjarige Cocteau gedichten voorgelezen op een mondaine matinee waar le tout-Paris op afgekomen is, waaronder graaf Robert de Montesquiou, een van de modellen voor baron de Charlus in A la recherche du temps perdu. Met Proust zal hij veel, ook wisselende, contacten hebben maar beiden erkenden elkaars genie of, zoals Proust in een brief aan Cocteau schreef: ‘Jij, die ervan houdt de hoogste waarheden weer te geven in een verbluffend symbool dat ze alle omvat.’

Maar de belangrijkste ontmoeting voor hem is die met comtesse Anna de Noailles, de koningin van de literaire salons en een zeer verdienstelijk dichteres. Cocteau werd haar cavalier servant, beiden konden urenlang briljante monologen afsteken, beiden waren grote hypochonders - de gravin bracht meestal haar dagen op bed door waar ze gedichten schreef en brieven aan haar vrienden waarin ze aankondigde dat ze doodging. Zij was het ook die hem en de componist Auric een miljoen francs gaf voor het maken van Le sang d'un poète, evenveel als aan Dali en Bunuel.

Met de komst van het Russisch Ballet, door de bekende impresario Diaghilev naar Parijs gehaald, begon Cocteaus carrière als tekenaar en schilder want het ballet inspireerde hem tot zijn eerste, schitterende lijntekeningen die hij zijn hele leven lang zou maken, zelfs in zijn duisterste perioden in ontwenningsklinieken. Hij begint libretto's voor ballet te schrijven, ontmoet Stravinsky en Varèse, die hem op zijn beurt weer aan Picasso voorstelt. Voor Cocteau was dat een ware coup de foudre en de bewondering is eerst wederzijds. Later wordt dat anders, Berl zal verhalen hoe Picasso de elegante Parijzenaar vaak als een voetveeg behandelt en hem als zijn ‘favoriete kop van Jut’ beti-

[p. 10]

telt of als ‘de staart van mijn komeet’. Maar zover is het nog niet als Parade wordt voorbereid, dat als hoofdthema heeft dat elke voorstelling voor een publiek slechts een ‘parade’, een flauwe afspiegeling is van wat de kunstenaar echt in zijn hoofd gehad heeft. Woody Allen zei enkele weken geleden nog hetzelfde.

Parade wordt het eerste echte schandaal van Cocteau/Picasso/Satie, het publiek gaat met elkaar op de vuist, roept dat mannen als zij naar het front gestuurd moeten worden - Cocteau kwam net bij de Somme vandaan waar hij als vrijwilliger bij de ambulancedienst had gewerkt - en de heren kunnen nog juist op tijd ontzet worden door een Apollinaire in uniform en hoofd in het verband, eveneens terug van het front. Het was ook Apollinaire die in het programmaboekje bij Parade voor het eerst de term surréaliste gebruikt, eigenlijk in de zin van superrealistisch. Met de surrealisten, waar Breton waakte als een valse kettinghond, zal hij nooit veel contact hebben, wel met de kubisten, al bleven ook zij elkaar wat achterdochtig bekijken. Met Picasso ging hij vaak naar hun stamcafé La Rotonde, maar hij noteert: ‘Ik blijf nooit lang, ondanks het vleiende welkom dat ik van de kring (of misschien moet ik zeggen: de kubus) krijg. Handschoenen, wandelstok en das verbazen deze kunstenaars in hemdsmouwen - het leken hun altijd symbolen van zwakzinnigheid.’

Opiumdampen

De periode tussen 1918 en 1922 zal een van de vruchtbaarste blijken te zijn voor Cocteau. Hij is dik bevriend met en woordvoerder van de Groep van Zes (de componisten Georges Auric, Louis Durey, Arthur Honegger, Darius Milhaud, Francis Poulenc en Germaine Tailleferre), schrijft zijn mooiste gedichten in ‘Plain-Chant’, ‘bewerkt’ met Picasso, Honegger en Coco Chanel ‘Antigone’, begint aan de romans Le grand écart - vorig jaar bij Goossens verschenen onder de titel De grote vergissing - en Thomas l'Imposteur en, last but not least, stimuleert zijn grote liefde, het wispelturige wonderkind Raymond Radiguet tot het schrijven van Le diable au corps. Tot het noodlot toeslaat. Radiguet sterft, twintig jaar oud, in 1923 aan tyfus, waarschijnlijk opgelopen bij het eten van oesters.

‘Voor mij was de dood van Radiguet een operatie zonder verdoving,’ schrijft Cocteau, en hij ontvlucht Parijs. In Monte Carlo wachten zijn vrienden Auric, Poulenc en de schrijver/musicus Louis Laloy die een boek over het roken van opium geschreven had, met de pijp. Om zijn verdriet te vergeten rookte Cocteau stevig mee. Eerst wordt hij er doodziek van, daarna is hij hooked voor zijn leven want, nerveus als hij is, kan hij zich niet matigen zoals de anderen: ‘Ik zocht zelfmoord en nam gigantische doses.’ Middenin de opiumdampen bekeert hij zich tot het katholicisme onder invloed van Jacques Maritain en de dichter Max Jacob, maar deze wonderlijke gril gaat weer voorbij. Zes keer zal hij een ontwenningskuur volgen, vaak betaald door Coco Chanel, en produceert in de spanning die daar het gevolg van is, verschillende romans, waaronder het lijfboek voor de jeugd van de jaren dertig: Les enfants terribles.

Pas de komst van de nuchtere filmheld Jean Marais en de Tweede Wereldoorlog helpen hem, gedwongen, voorlopig van zijn verslaving af. In weer een nieuwe richting ontwikkelt hij zich magistraal: de film. La Belle et la Bête, waarin Jean Marais een mooi beest speelde, Les parents terribles, Les enfants terribles, onder regie van J.P. Melville, en Orphée worden klassiekers. Daarna trekt hij zich terug voor een ‘leven als monnik’ en schildert voornamelijk nog fresco's in plaatsen aan de Côte d'Azur, ‘een schilderexplosie van een homoseksuele amateur’, zoals Steegmuller fijntjes opmerkt.

Op 11 oktober 1963 overlijdt Cocteau, nadat hij een aantal journalisten ontvangen heeft om te praten over Edith Piaf die die ochtend gestorven was. Steegmuller besluit zijn biografie met een prachtig epitaaf van de mannelijke helft van de echte ‘enfants terribles’, Jean Bourgoint, die eindigde als broeder in een klooster: ‘Hij (= Cocteau) was niet alleen geniaal in woord en beeld, hij was ook een genie in vriendschap (...). Op hem zijn de woorden van Oscar Wilde van toepassing die zei dat hij zijn talent in zijn werk gestopt had en zijn genie in zijn leven.’

■