Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 8]

Het Mekka van de moderne wetenschap
Harvard, eertijds exponent van het particulier initiatief

The Harvard Century. The Making of a University to a Nation door Richard Norton Smith Uitgever: Simon and Schuster, 397 p., Importeur: Van Ditmar, f65,-

Lodewijk Brunt

In 1952 was James Conant zo'n jaar of twintig president van Harvard University geweest en had hij het wel gezien. ‘Je wordt er moe van om steeds maar dezelfde spieren te gebruiken,’ zei hij tegen een kennis. Onder zijn bewind was de universiteit uitgegroeid tot de nationale instelling voor hoger onderwijs in de Verenigde Staten met een uitstraling tot in alle hoeken van de wereld. In de jaren dertig had Harvard de architecten geleverd voor de New Deal-politiek van president Roosevelt en tijdens de Tweede Wereldoorlog was de universiteit het voornaamste arsenaal geweest van strategische denkbeelden en dodelijke wapens. Direct nadat generaal Eisenhower in november 1952 tot president van de Verenigde Staten was gekozen, vroeg hij zijn vriend Conant om Hoge Commissaris van de Duitse Federale Republiek te worden. De president van Harvard hoefde niet lang na te denken en stemde binnen vierentwintig uur toe. Toen het nieuws bekend werd aan de universiteit volgde er een ‘verpletterende stilte’, zoals Conant in zijn dagboek noteerde. ‘Godallemachtig,’ stamelde een van zijn medebestuurders. De anderen wreven hun ogen uit en knepen zich in de arm om vast te stellen of ze misschien droomden. Professor McGeorge Bundy, die het van nabij had meegemaakt, merkte er naderhand over op: ‘Dat een president van Harvard zijn ontslag nam, alléén maar om over Duitsland te gaan regeren! Dat leek wel tien stappen terug.’

Dit jaar wordt in het Amerikaanse Cambridge de driehonderdvijftigste verjaardag gevierd van Harvard University. Het is de oudste universiteit van de Verenigde Staten en een machtig symbool van wat dit land op intellectueel gebied vermag. Harvard heeft zes Amerikaanse presidenten voortgebracht, dertig Nobelprijswinnaars, een paar dozijn winnaars van de Pulitzer-prijs, meer dan tweehonderd Rhodes-geleerden, talrijke leden van het Hooggerechtshof, gouverneurs, ambassadeurs, ministers en volksvertegenwoordigers. In Harvard werd het DNA ontdekt, de ‘pil’ en de voorloper van de computer. Schrijvers als Norman Mailer, John Updike, John Dos Passos en T.S. Eliot hebben er gestudeerd, musici als Virgil Thompson en Cole Porter, acteurs als Jack Lemmon en Peter Sellers. Vele generaties lang heeft de universiteit gegolden als het Mekka van de moderne wetenschap. Alles wat daar plaatshad op het gebied van onderwijs en onderzoek werd door andere universiteiten klakkeloos nagevolgd. Nog niet lang geleden zei Derek Bok, de huidige president van Harvard: ‘Studenten van deze universiteit hoeven zich geen zorgen te maken of ze na hun afstuderen een baan zullen krijgen. Als je zou studeren aan de Ball State University in Muncie, Indiana moest je je zorgen maken, maar hier op Harvard is dat niet nodig.’

Drie generaties Harvard presidenten v.l.n.r.: Nathan M. Pusey, James Conant en Derek Bok

De indrukwekkende reputatie van Harvard is in feite van betrekkelijk recente datum. Dat is de strekking van The Harvard Century, verschenen ter gelegenheid van het jubileumjaar. De auteur Richard Norton Smith, ook in Harvard afgestudeerd, laat zien dat zo'n honderd jaar geleden de universiteit niet veel meer was dan een deftige hogeschool waar rijke families uit New England hun zoons voor dominee of jurist lieten studeren. ‘Diploma's waren niet veel meer dan een bewijs dat je ooit ter plaatse was geweest,’ zegt Smith. Aan de medische school was het niet nodig om colleges te lopen, ‘na een jaar saaie studie werd bij wijze van routine een getuigschrift verstrekt waarmee je gerechtigd was te genezen of te doden’. Toen William James afstudeerde kreeg hij bij zijn laatste examen van Oliver Wendell Holmes slechts één vraag te beantwoorden. ‘Als je het antwoord daarop weet,’ had Holmes tegen de geslaagde kandidaat gezegd, ‘dan kun je alle vragen beantwoorden. En vertel me nu maar hoe het met je familie is en hoe het thuis gaat.’ Aan de studiegids van de rechtenschool was al sinds mensenheugenis geen zin veranderd. De paar docenten die er waren dreunden plichtmatig hun verhaaltjes af en spendeerden de rest van hun tijd aan privé-praktijken. De studenten waren beter af geweest als ze in de leer waren gegaan bij de eerste de beste plattelandsadvocaat.

Strenge toelatingseisen

Het fundament van een moderne universiteit werd gelegd door Charles Eliot, die in het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw tot president werd gekozen. Met vrijwel ongelimiteerde steun van de nouveaux riches uit zijn dagen, mensen als John D. Rockefeller, Andrew Carnegie en James Duke, kapte hij het dode hout en begon hij zich te omringen met de opmerkelijkste geesten die hij kon vinden. Geleerden die belangstelling hadden voor bevlogen, empirisch onderzoek en die wars waren van conventies en gebaande paden in de wetenschap. Hij stelde strenge toelatingseisen voor studenten en in ruil voor geconcentreerde perioden van intensief onderwijs kregen hoogleraren ongehoord hoge salarissen, pensioenrechten en lange verloftijden voor eigen onderzoek. De sfeer op Harvard werd liberaal, op het anarchistische af. ‘Kun je knokken?’ vroeg Eliot aan een pasbenoemde hoogleraar. De man antwoordde dat hij dit waarschijnlijk wel zou kunnen. ‘Kun je ook knokken als je in de minderheid bent?’ vroeg Eliot hem vervolgens. De betrokkene zei dat hij daartoe wel in staat zou zijn. Hij had al eerder voor hete vuren gestaan. Maar Eliot hield vol: ‘Kun je knokken als iedereen tegen je is en als niemand bereid is een poot naar je uit te steken?’ De nieuweling bezwoer de president dat hij zich schrap zou zetten. ‘Dan hoef je nergens bang voor te zijn,’ zei Eliot, ‘maar als je ergens in gelooft zal het soms nodig zijn.’

Het resultaat mocht er zijn. Aan het begin van Eliots carrière telde Harvard tweeëndertig professoren en drieënzeventig studieonderdelen. In het begin van deze eeuw werd er door zo'n 170 docenten college gegeven over meer dan vierhonderd onderwerpen. De overdonderende hoeveelheid keuzemogelijkheden, waar Harvard om beroemd zou worden, had zich toen al duidelijk afgetekend. Iemand die zich wilde specialiseren in het Oudperzisch kon er terecht, maar ook studenten met belangstelling voor vergelijkende osteologie. In Harvard moest ieder denkbaar vak gedoceerd worden, en op het hoogste niveau. Desondanks heeft de universiteit tot diep in de jaren dertig een bijna ‘lokaal’ karakter behouden. Zowel docenten als studenten werden in meerderheid gerekruteerd uit Massachusetts en omringende staten en waren afkomstig uit de ‘beste families’ van de Amerikaanse oostkust.

De socioloog David Riesman, die er in de jaren dertig studeerde, herinnerde zich dat er van de crisistijd vrijwel niets doordrong op de campus. Hij vertelde tegen de auteur van The Harvard Century dat de gesprekken van studenten onderling in die tijd gingen over onderwerpen als zeiljachten, snelle auto's, mooie vrouwen en uitbundige feesten. Ook in andere opzichten is Harvard lange tijd een elitaire instelling gebleven. Het was niet alleen een mannenbolwerk, maar ook een bolwerk van WASP's, White Anglo Saxon Protestants. Joden en negers werden misschien niet openlijk geweigerd, maar konden in ieder geval nauwelijks op een hartelijk welkom rekenen. Ze kregen op z'n best aparte voorzieningen die tweederangs waren, en er zijn tal van voorbeelden bekend van joodse studenten die hun naam veranderden om aan zulke discriminerende behandelingen te ontkomen.

Smith laat aan de hand van de vijf presidenten die Harvard sinds 1870 heeft gekend zien, dat de universiteit een steeds ‘nationaler’ karakter heeft gekregen. Een hoogtepunt daarin was ongetwijfeld het bewind van James Conant. De econoom John Kenneth Galbraith merkte over die tijd op, dat je toen stafvergaderingen kon houden in de trein. Iedere vrijdagmiddag ging er een expres naar Washington die zwart zag van de professoren, op weg van hun laatste college naar de diverse ministeries om daar de Amerikaanse regering met raad en daad bij te staan. Ook de verknooptheid met het particuliere bedrijfsleven is in de loop der tijd steeds sterker geworden. Smith spreekt over het verschijnsel van de ‘checkbook scholars’: geleerden die hun naam en faam - in Harvard opgebouwd - als slimme ondernemers effectief te gelde weten te maken.

Voor deze toegenomen roem en invloed moest af en toe een zware tol worden betaald. Met name in de jaren zestig en zeventig in de vorm van een fel en hardnekkig studentenverzet. Maar ook veel algemener in de vorm van een ondermijning van de universitaire autonomie. Zoals Smith zegt: de constante stroom overheidsgelden die naar Harvard vloeit, heeft ertoe geleid dat diezelfde overheid veel méér dan een voet tussen de deur heeft gekregen als het gaat om principiële beslissingen over universitaire aangelegenheden. Harvard is groot geworden in een samenleving die gekenmerkt werd door een laissez faire-houding, waar het particuliere initiatief zich betrekkelijk ongeremd kon ontplooien. Die samenleving bestaat niet meer en daarmee is de plaats en functie van het hoger onderwijs ingrijpend veranderd. Juist een briljante gemeenschap als die van Harvard zal het moeilijk hebben om in die veranderde omstandigheden een eigen weg te vinden. De voorsprong die Harvard generaties lang heeft gehad, zou op den duur wel eens een geduchte rem kunnen blijken te zijn op verdere ontwikkelingen.

■