Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 13]

Aan het tropisch regenwoud valt niets te beheren
De toekomst van de ‘biomassa’

Het tropisch regenwoud. Een eerste kennismaking door Marius Jacobs Uitgever: Coutinho, 318 p., f49,50

Tessel Pollmann

Een goed leerboek is helder en spannend. Goede leerboeken zijn uiterst zeldzaam, en het is daarom uitstekend dat Het Tropisch Regenwoud, een eerste kennismaking deze week wordt onderscheiden met de Kluwerprijs die een beloning is voor auteurs die hun vakgebied ook voor niet-vakgenoten open stellen.

Het is alleen verdrietig en helaas de prijs die hij moest betalen voor zijn inzet dat de schrijver van Het Tropisch Regenwoud de prijs niet meer zelf in ontvangst kan nemen. Dr. Marius Jacobs overleed in 1983, op de dag dat hij zijn werk als secretaris van de invloedrijke Groep Ecologie en Ontwikkeling van de Nederlandse Commissie voor Internationale Natuurbescherming tot zijn tevredenheid mocht neerleggen. Opgejaagd door de gedachte dat iedere dag duizenden hectaren van het tropisch regenwoud gekapt worden, had hij jaren lang geen seconde te verliezen gehad bij het lobbyen tot op de hoogste niveaus voor een samenhang tussen ontwikkelingswerk en natuurbescherming. Hij stierf aan een hartaanval op 28 april 1983.

De eerste zin van zijn boek is al bijzonder en ademt de geest van iemand die een gecultiveerde geest heeft en gedrenkt is in literatuur ook van buiten zijn vakgebied. Die luidt: ‘Voordat ik het tropisch regenwoud lief kreeg, waren er toch eerst die sensaties van massa, en van kalme, tijdloze onverschilligheid. Daar stond ik - in het bos van Tjibodas, in West-Java - temidden van iets wat minstens zoveel betekende als een mens. Nog steeds haal ik opgelucht adem als ik, na een tijd in het oerwoud, het open land weer betreed.’ Deze zin is een bekentenis: ‘iets wat minstens zoveel betekende als een mens’ wordt ook met opluchting weer verlaten. Dat voorspelt weinig goeds over de menselijke soort.

De volgende zin luidt dan ook: ‘Ik kan mij niet voorstellen dat veel leken er iets aan zullen vinden. Het bos staat daar maar, van vreemde geluiden vervuld.’

Deze wonderlijke en zeer persoonlijke introductie is de inleiding tot een betoog van driehonderd pagina's waarin een transparante, streng-zakelijke en buitengewoon begrijpelijke uiteenzetting over de biologie van het tropisch regenwoud wordt gedragen op de wieken van een persoonlijke betrokkenheid en een eigen inzicht in de menselijke cultuurgeschiedenis die steeds meer dreigt uit te lopen op een massale slachting van soorten planten en dieren die nooit meer op aarde zullen terugkeren.

Het tropisch regenwoud dat Jacobs zelf kende, is vooral het laagland-regenwoud in Zuidoost-Azië dat het Indo-Maleisisch oerwoudgebied heet. Het ligt vrijwel geheel in de Maleisische Archipel waar ook Malakka botanisch toe hoort. De kernen van het gebied zijn Sumatra-Malakka-Borneo en Nieuw-Guinea met uitbreidingen van de Salomon Eilanden en Australië. Het meest intact in het Indo-Maleisisch regenwoud is Nieuw-Guinea; het grootst en vervuld van de zeldzaamste soorten is het regenwoud van Noordwest Borneo. Veel van zijn voorbeelden ontleent Jacobs aan dit Indo-Maleisische gebied, wat niet betekent dat wat hij zegt niet geldig is voor bijvoorbeeld Zuid-Amerika.

Jacobs (1929) begon zijn carrière als botanicus bij het Herbarium Bogoriense op Java waar hij als vijfentwintigjarige in 1954 ging werken nabij een van de mooiste botanische tuinen ter wereld die toen net niet meer 's Lands Plantentuin heette, maar met de onafhankelijkheid van Indonesië de naam Kebon Raya Bogor kreeg. Wie Indonesië kent of er vandaan komt, zal in het boek van Jacobs dan ook tal van namen en begrippen tegenkomen die hij half kent en die nu hun vaagheid verliezen: hij legt uit wat passaten en moessons nu precies zijn, wat je ziet als je naar epifyten kijkt, wat boomwurgers en banyans exact zijn, wat de groeiwijze is van rotan en waarom vanuit het vliegtuig het bladerdak van het oerwoud er uitziet zoals het er uitziet, zodat de gebruikelijke en afschuwelijke benaming ‘boerenkool’ voor dat uitzicht voor eens en voor goed afgeschaft kan worden.

Cyclische regeneratie

Maar die vertrouwdheid met Indonesië is niet waar het boek over gaat - het is meer een plezierig bij-effect. De kern van het boek is een zeer beredeneerd maar ook hartstochtelijk pleidooi om gelouterd door inzicht en kennis te komen tot een beleid van absolute onthouding van de mens wat het tropisch regenwoud betreft. Hij vat zijn pleidooi mooi samen op pagina 257 waar hij schrijft: ‘Tropisch regenwoud is, zoals wij zagen, een climaxvegetatie. Aan zichzelf overgelaten verandert zulk een bos als geheel niet, het bestaat voort in zichzelf, in een “cyclische regeneratie”. Het is ecologisch stabiel, met een maximum aantal soorten. Wie er ingrijpt - door bosbouwkundige maatregelen, om van houtextractie niet eens te spreken - kan het slechts verarmen. Aan zo'n systeem valt niets te beheren. Men kan slechts trachten het te behouden.’ In zo'n passage zit de kern van alles wat de moeite van het weten waard is: de onovertroffen soortenrijkdom van het tropisch regenwoud, de enorme spanne tijds die het duurde voor dit zichzelf onderhoudende bos langzaam groeide naar zijn eigen evenwicht, de vileine aanlokkelijkheid van het ‘verstandig beheer’ dat er soorten aan onttrekt in de vergeefse illusie dat het woud hersteld kan worden door bosbouwkundige maatregelen en ten slotte de brute kracht van de Japanners en de Koreanen die er (met concessies van de Indonesische en andere overheden) met de bulldozer doorheen razen. Lees de beschrijving van de huidige houtkap en de ontzetting grijpt je aan: ‘het leeghalen van een stuk oerwoud met modern materieel, in alle opgewektheid, door aardige en hardwerkende mensen, is een indrukwekkende, ja, verbijsterende operatie. Eerst hebben bulldozers wegen gemaakt, tot ver het bos in. Ver van het slagveld hoort men al het zware gegrom van de dieselmotoren in de bulldozers, tractoren en vrachtwagens, en het hoge gieren van de draagbare motorzagen. Het terrein staat blauw van de oliedamp. Met ontzaglijk geweld vallen de bomen; ze zijn van te voren uitgezocht en gemerkt. Nadat ze van de takken zijn ontdaan worden ze in een strop geslagen die aan de bulldozer wordt gehaakt dan wel in de klem genomen door een speciaal soort tractor waarvan voor- en achterdeel beweeglijk aan elkaar zijn verbonden; zo heeft het vehikel de minste hinder van oneffenheden in het terrein en van modder die ontstaat door het werken van de zware wielen in de bosgrond dat doorgaat, regen of geen regen.’

Marius Jacobs
ruth van crevel

Het is de preciesheid, de deskundigheid en de quasi-waardevrijheid in de stijl die indruk maakt: zo gaat het dus, dit is de materialisatie van een abstract grondkenmerk van onze beschaving: dat de mens met de natuur mag doen wat hij wil. Met maar weinig veranderingen zou het ook de beschrijving kunnen zijn van de systematische executies in een concentratiekamp. De auteur heeft zo'n beeld ook voor ogen gehad - elders schrijft hij over een uitgekapt oerwoud als gelijkend op een ‘gebombardeerde stad’.

Waar komt de idee vandaan dat mensen met de natuur mogen doen wat ze op dat moment willen? Jacobs heeft die vragen beantwoord op een manier die een echo is van de wijze waarop de door hem bewonderde metableticus Van den Berg pleegt te redeneren: ‘De declaration des Droits de l'Homme et du Citoyen dateert van 1789. In de tijd die eraan vooraf ging ontstond het besef dat de mens van nature goed is. Voordien had de mens alleen maar plichten: de Tien Geboden. Alleen de Koning had rechten. Thans hebben wij allemaal rechten. Curieus dat juist de ingeboren goedheid van de mens zou leiden tot deze rampzalige gevolgen. (...) Maar als iemand die van nature goed is, iets verlangt, moet hij het toch zeker hebben? Heeft de zwerflandbouwer in de oerwoudgebieden geen recht op eens menswaardig bestaan? Als zo'n bestaan land vereist, wie zijn wij om hem dat te ontzeggen, ook al groeit er het prachtigste regenbos op?’ Dat is een goede vraag. Ontwikkelingsdeskundigen stellen hem, met recht. Regeringen in Azië stellen hem ook soms oprecht. Bij hun gaat het meestal bij bosvemieling om iets anders dan het lot van de zich almaar sneller voortplantende zwerflandbouwers die het bos in bezit nemen. Dat andere staat in deze zin goed samengevat: ‘Het hout dat de Japanners in Indonesië mogen kappen brengt valuta op, waarmee een veelheid van industrieprodukten wordt geïmporteerd. Tot in de kleinste dorpen spelen de fraaie geluidsapparaten.’ Zo is het. Maar waarnaar verwijst het, historisch? Niet zozeer naar de achttiende eeuw als naar de continuïteit van de koloniale politiek in Indonesië.

Dubieus

‘President Suharto,’ schreef ooit professor Benedict Anderson (de fameuze Java-kenner van Cornell University) ‘is in hart en nieren de Knil-sergeant gebleven die hij oorspronkelijk was.’ President Suharto nu bezit (aldus Jacobs) in Sumatra een grote houtzagerij waar de bomen met onherstelbare gevolgen uit het oerbos worden gezaagd. Aannemend dat dat zo is, vraag je je af: waarom zou Suharto dat niet doen? Wat is er in zijn vorming en in dat van zijn land dat zoiets verkeerd vindt? Niets. Natuurbescherming is een van oorsprong westers begrip dat komt uit een cultuur die én zijn koloniën kwijt is én thuis ecologisch ook weinig meer te beschermen heeft en waarvoor vooruitgang een dubieus begrip is geworden. Jacobs vraagt zich af waarom het Oosten het Westen niet volgt in het nieuwe relativerende denken over de vooruitgang als ideaal, de consumptiemaatschappij als een recht, de overbevolking als onvermijdelijk en het nationalisme (dat een land zo ontoegankelijk maakt voor cosmopolitische invloeden) als een deugd. Hij beschouwt het als een onkritisch volgen van achttiende-eeuwse ideeën die uit het westen zijn komen overwaaien en die wijzelf alweer verlaten hebben. Wat hij overslaat is de wijze waarop al die ideeën verankerd zijn geraakt in de post-koloniale staat die bijvoorbeeld Indonesië is. Het lijkt alsof in Jacobs ogen de koloniale periode echt voorbij is wanneer hij schrijft: ‘Daarmee wil niet gezegd zijn dat de westerse expansie “schuld” kan worden aangewreven ten aanzien van de vernielingen: regeringen der regenboslanden hebben de verantwoordelijkheden genomen en de bossen opengesteld voor uitkap tegen betaling.’ Zo meeslepend als Jacobs ons meeneemt in zijn denken-op-lange termijn over de biomassa, zo weinig overtuigend is hij in zijn historisch denken over de worteling van ideeën. Waarom zou Indonesië kiezen voor onze ecologische ideeën en daarmee al de westerse invloeden overslaan die er door de koloniale regeringen eerder met zo'n kracht ingestampt zijn? Als het westen navolgenswaard is, wat dan te denken van de kolo-

[p. 14]

nialen die Indië ‘openlegden’ en oerwouden kapten om er kinaplantages en tabaksplantages te vestigen, suiker te planten, rubberboompjes te zetten in ordelijke lange, biologisch fantasieloze rijen, kilometers lang? Waarom ook niet geloofd in het nationalisme als deugd waar de kolonialen hun soms hysterisch blanke chauvinisme aanhingen? Waarom niet berust in overbevolking (trouwens, er wordt flink aan anticonceptie-campagnes gedaan in Indonesië) als flinke bevolkingstoename een teken is van wijs (koloniaal) beleid en barmhartige (koloniale) politiek? Als we iets van Indonesië nu willen begrijpen, kunnen we ter verklaring van raadselen niet blijven hangen in deze tijd, maar moeten we kijken naar Sumatra in 1900 waar de koelies naar toe vervoerd werden om rubber te planten zoals nu mensen in Indonesië getransmigreerd worden en bijvoorbeeld ecologische rampen in Celebes aanrichten.

Waarom kon Jacobs die lijn van nu naar het onmiddellijke koloniale verleden niet zien? Om dezelfde reden als waarom wij dat soort korte lijnen in ons eigen land niet zien: we zitten er te dicht op. Jacobs werd gevormd in de tijd kort na de souvereiniteitsoverdracht in Bogor, bij Bandung waar hij van 1954-1957 verbleef. Toen te zien en te zeggen dat Indonesië een post-koloniale staat is, was net zoiets als in 1947 op te merken dat Amsterdam anti-semitistisch was. Toch was dat, naar het ervaren van veel joden, werkelijk zo. De Duitse propaganda had wel degelijk gewerkt. Maar dat kon je niet toegeven.

Vandaag geeft iedere geletterde Indonesiër je ongevraagd te kennen dat hij zich gekoloniseerd voelt: door de Japanse houtfirma's die zijn land leegkappen met regeringsconcessies, door de Amerikanen die er multinationals vestigen, door Taiwanners en Japanners die er (en die concessies dateren vanuit de koloniale tijd) de wateren leegvissen. En de Indonesische bestuurders, het lijkt wel of ze niet beter weten dan dat het zo hoort.

Doet dit alles veel af aan het boek van Jacobs? Nee, als zijn vriendin en zijn drie kinderen op 23 oktober de Kluwerprijs in ontvangst nemen, doen ze dat voor een boek met grote didactische allure, waar een enorme belezenheid uit spreekt en dat een geldigheid heeft die ver boven de beschrijving van Indonesië uitgaat.

■

Tropische Regenwoud is ook onderwerp van een tentoonstelling, ingericht door onder andere de Rijksuniversiteit Utrecht, in het slot Zeist in Zeist. Open tot 2 november 1986.