Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 11]

Een grillig gestoffeerde poëtische ruimte
De onvertaalbare muzikaliteit van Baudelaire

Les fleurs du mal. Een bloemlezing door Charles Baudelaire Vertaald door Petrus Hoosemans uitgever: Ambo, in de reeks Tweetalige Editie, 102 p., f30,50

Adriaan Morriën

In 1924 constateerde Paul Valéry dat het werk van Charles Baudelaire (1821-1867) in bijna alle Europese talen was vertaald en dat de Franse dichtkunst daarmee eindelijk buiten de nationale grenzen was getreden. Dat komt, beweerde Valéry, doordat Baudelaires poëzie zich laat lezen ‘comme la poésie même de la modernité’.

Ik laat in het midden wat de term ‘modernite’, of ‘modernisme’, zestig jaar na Valéry's uitspraak nog betekent, maar het lijdt geen twijfel dat Baudelaire aan het begin staat van een ontwikkeling in de Franse dichtkunst die in de surrealistische beweging, na de Eerste Wereldoorlog, een voorlopig eindpunt had bereikt. André Breton vermeldt hem op zijn befaamde erelijst als surrealist ‘dans la morale’, een onderscheiding die naar de formele kant een beperking inhoudt. (Het volstrekte surrealisme, waarvan de ‘écriture automatique’ de grondslag vormt, bleef uiteraard aan Breton zelf en zijn medestanders voorbehouden.) Baudelaires invloed herkent men zelfs in het werk van een, in ‘moreel’ opzicht, betrekkelijk ver van hem verwijderde dichter als T.S. Eliot, althans in dat van de jonge Eliot.

Baudelaires betekenis vindt haar rechtvaardiging niet in een, voor zijn tijd, revolutionaire schrijfwijze. Wat het gebruik van de technische middelen betreft, is Baudelaire veeleer een voltooier, een dichter die, nog binnen de traditie, met een persoonlijk en verfijnd taalgebruik een tijdperk afsluit en bekroont. De meeste van zijn gedichten bestaan uit alexandrijnen, veelal verenigd tot vierregelige strofen met een traditioneel rijmschema. De alexandrijn, sinds de Renaissance een Franse specialiteit, bestaat uit twaalf of dertien lettergrepen, al naar gelang het rijm mannelijk of vrouwelijk is. Na de zesde lettergreep een cesuur, een korte adempauze. De Franse alexandrijn wijkt van de onze af doordat hij niet metrisch (dat wil zeggen jambisch) maar ritmisch is. De accenten mogen verspringen, maar op de zesde en de twaalfde lettergreep valt altijd de klemtoon. Aan de cesuur wordt streng de hand gehouden. Dergelijke eigenaardigheden maken dat de Franse alexandrijn, ondanks zijn geconstrueerdheid, meer speling toestaat, levendiger is en minder tot de dreun geneigd dan de onze, die van Vondel bijvoorbeeld, met zijn strikte inachtneming van de jambische versbouw.

Wat in principe van elke dichter kan worden gezegd, namelijk dat hij zijn gedichten niet zozeer schrijft als wel berekent, geldt voor Baudelaire in versterkte mate. Het gedicht is, ook bij hem, een constructie die slechts zelden spontaan ontstaat. Meestal moet er geducht, met een gelukzalige wanhoop, aan worden geschaafd, gevijld en geslepen - termen die in dit verband dan ook worden gebruikt en tot de vaktaal van het scheppingsproces behoren. Van Baudelaire is bekend dat hij zijn gedichten voortdurend bewerkte om de perfectie te bereiken die hem voor de geest stond. In een groot aantal gedichten heeft hij, binnen het traditionele schema, die perfectie ook bereikt. Wanneer men zijn gedichten leest, merkt men dat ze in een gedragen spreekstijl zijn geschreven, die de syntaxis geen geweld aandoet. Voor wie over een behoorlijke kennis van het Frans beschikt, laten Baudelaires gedichten zich gemakkelijk lezen, juist door die aanpassing aan de spreektrant. De toon is meeslepend, bezwerend, vleiend zelfs, en bezit een unieke muzikaliteit. Een dergelijke stijl leende zich, zeker in Baudelaires tijd, uitstekend voor het gebruik van de Franse alexandrijn, waarvan de mogelijkheden eeuwenlang door uitgelezen kelen op het Franse toneel waren beproefd.

In weerwil van zijn traditionele verstechniek is Baudelaires poëtische ruimte groter, rijker en ook grilliger gestoffeerd dan die van zijn tijdgenoten of voorgangers, omdat hij in de poëzie ervaringsgebieden inlijfde die voordien niet of nauwelijks waren geëxploreerd. Baudelaire is de eerste werkelijke avonturier in de moderne Franse dichtkunst. Zijn opvatting van de inspiratie, waarvan hij heeft gezegd dat zij de zuster is van de dagelijkse arbeid en een mechanisme waarvan de dichter profijt moet trekken, is op de lange duur vruchtbaarder gebleken dan die van de surrealisten. Want de nadruk waarmee Baudelaire van een mechanisme spreekt en het vergelijkt met dat van het menselijk lichaam, duidt niet op een slaafse werktuiglijkheid maar op een gedisciplineerde bevrijding: het mobiliseren van alles waartoe de verbeelding in staat is, wanneer ze op de proef wordt gesteld. Aan die beproeving heeft Baudelaire haar onderworpen voor het scheppen van zijn ‘geestelijke landschappen’ en ‘kunstmatige paradijzen’. Hier ligt het begin van het experiment waarvan wij het verloop in de Franse (en Europese) dichtkunst gemakkelijk kunnen nagaan. De telkens herhaalde en ook telkens weer opschuivende breuk met het verleden, waardoor het ‘modernisme’ wordt bepaald, verwijst naar de verwoede tegenstrijdigheid die Baudelaires werk beheerst, een afspiegeling van ‘ce vaste univers de contradictions’, zoals hij de wereld heeft omschreven.

Germanisering

Met zijn opmerking over de vertalingen die van Baudelaires werk waren verschenen, heeft Valéry stellig niet in de eerste plaats aan ons land gedacht. In 1924 was slechts een beperkt aantal van Baudelaires gedichten in het Nederlands vertaald, voor zover ik weet in hoofdzaak door Albert Verwey. Pas na de Tweede Wereldoorlog verscheen een volledige vertaling van de hand van Bert Decorte, een boek dat ik na lezing onmiddellijk het huis uitdeed. Ik verdacht Decorte ervan zijn vertalingen van Baudelaires gedichten van Stefan George te hebben afgekeken. In Georges Duitse vertaling, hoe knap ook op zichzelf, had de germanisering van Baudelaires wereld mij al tegengestaan. In die van Decorte vond ik haar ronduit stuitend. Toch bracht Decortes vertaling een kant van Baudelaires werk aan het licht, zij het in een lachwekkende vergroting, die er wel degelijk deel van uitmaakt, namelijk een retorisch, pathetisch en ook bombastisch element, waardoor een deel van Baudelaires poëzie voor mij onverteerbaar is gebleken, interessant slechts als de uiting van een intrigerende persoonlijkheid. Vooral zijn programmatische gedichten behoren daartoe, de gedichten waarin zijn satanisme zich het onverhuldst uit. Het doet er voor mij weinig toe of dat satanisme oprecht was dan wel door de dichter als kunstmiddel werd gebruikt, nog afgezien van de vraag of men er niet eenvoudig mee kan volstaan het als een exponent van zijn ‘gefrustreerdheid’ te beschouwen. Laat ik er haastig aan toevoegen dat ik een groot aantal van Baudelaires gedichten nog altijd prachtig vind en tot de mooiste reken die ik heb gelezen.

Baudelaire, foto Nadar (1862)

De vertaling van twintig gedichten uit Les fleurs du mal, die Petrus Hoosemans laat verschijnen, onderscheidt zich gunstig van Decortes broddelwerk doordat in zijn geval een serieuze poging wordt gewaagd Baudelaires poëzie recht te doen wedervaren. Wanneer Hoosemans al naar George heeft gekeken, dan is daarvan in zijn vertalingen geen spoor te bekennen. Zijn keuze wordt ingeleid door Maarten van Buuren, die in ruim twintig bladzijden een uitstekende indruk geeft van het getourmenteerde leven en het door tegenstrijdigheden verscheurde karakter van de Franse dichter, alsmede van de bijzondere en nog steeds tot vragen nopende aard van zijn werk. Het boekje wordt besloten met heel nuttige ‘Commentaren’ bij de afzonderlijke gedichten, waarvoor Van Buuren heeft geput uit onder andere de voorbeeldige ‘Notes’ bij de uitgave van Baudelaires dichtwerk door Antoine Adam (Editions Garnier), en een sonoor ‘Nawoord’ van Johan Polak. Men kan dus met recht spreken van een luxueuze verpakking van wat toch niet meer dan de aanloop tot een reusachtig werk kan worden genoemd, een werk dat Hoosemans zich blijkbaar tot levenstaak heeft gesteld. Is die aanloop geslaagd? Ik vind van niet. Ik vind dat evenmin van de incidentele vertaalpogingen door Gerard den Brabander, Garmt Stuiveling, Hendrik de Vries en anderen, die door Van Buuren in zijn inleiding worden vermeld. Vergeleken met het origineel maken zij een geforceerde indruk, en zuiver als gedicht beschouwd, leggen zij het er ruimschoots tegen af.

Woordvolgorde

Na wat ik hierboven heb gezegd, behoeft het nauwelijks betoog dat Hoosemans zich met zijn vertaaltaak geweldige moeilijkheden op de hals heeft gehaald, te meer doordat hij voor de Franse alexandrijn met zijn verspringende accenten het

Vervolg op pagina 16