Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 13]

Een weinig geloofwaardig scenario
Seymour Hersch komt niet verder met vlucht KAL 007

The Target Is Destroyed. What Really Happened to Flight 007 and What America Knew About It door Seymour M. Hersch Uitgever: Random House, 282 p., (importeur Van Ditmar, f53,65) en Faber & Faber (importeur Nilsson & Lamm, f42,50)

Cees Wiebes

Eind augustus kon men de naam van de bekende Amerikaanse journalist Seymour M. Hersh op de voorpagina's van de meeste binnen- en buitenlandse dagbladen terugvinden. Hersh, winnaar van onder meer de Pulitzerprijs, werd bekend door zijn onthullingen over de Amerikaanse betrokkenheid bij het bloedbad in het Vietnamese My Lai en door zijn vernietigende studie over Kissinger, getiteld The Price of Power. Nu kwam hij in het nieuws door de publikatie van zijn nieuwe boek over het neerschieten van de Koreaanse boeing 747 door Sovjet-jagers op 1 september 1983, waarbij 269 inzittenden het leven verloren. Dit toestel - de KAL 007 - was op weg van Alaska naar Seoel en week naarmate de vlucht vorderde steeds verder van zijn geplande route af om uiteindelijk boven militair gevoelig gebied van de Sovjetunie te geraken, waar het werd neergeschoten.

Een van de belangrijkste onthullingen van Hersh in zijn boek The Target is Destroyed. What Really Happened to Flight 007 and What America Knew About It is, dat de Sovjets zich ‘vergisten’ en KAL 007 voor een spionagevliegtuig hielden. De officiële Amerikaanse lezing, dat de Sovjets bewust en opzettelijk een burgertoestel hadden neergeschoten, klopt volgens Hersh absoluut niet. Hij baseert zijn bevindingen vooral op anonieme interviews met medewerkers van verschillende Amerikaanse inlichtingendiensten en gesprekken in Moskou met hoge militairen en een onderminister. Alle ontwikkelingen van de KAL 007 nauwgezet volgend, frappeert het mij dat Hersh zoveel publiciteit krijgt voor een onthulling die er eigenlijk geen is. Want twee weken na het drama kon men in het Amerikaanse weekblad Newsweek al hetzelfde lezen. Ook kwamen de Amerikaanse onderzoekers Dallin, Allardyce, Keppel en Pearson en de Brit Sayle tot vergelijkbare conclusies en soms tot verdergaande onthullingen dan die van Hersh. Recentelijk verscheen nog R.W. Johnsons Shootdown. The Verdict on KAL 007 (zie mijn bespreking in VN Boekenbijlage van 19 juli jongstleden). Ook hij komt met de vergissingsthese en trekt uit al het beschikbare materiaal (net als de Amerikaanse onderzoekers) de verdergaande conclusie dat KAL 007 een spionageopdracht had. Men kan eigenlijk stellen dat Hersh' afwijzing van de officiële Amerikaanse lezing een tendens is die zich al ruim drie jaar manifesteert.

Zoals de ondertitels al aangeven, tracht Hersh (vrij vertaald) twee vragen te beantwoorden: waarom week de KAL 007 zo ver van zijn route af en wat wisten de Amerikaanse inlichtingendiensten van het verloop van de KAL-007-vlucht? Om te beginnen met de tweede vraag: in zijn beantwoording ervan (voornamelijk op basis van de anonieme interviews) weet Hersh heel duidelijk te maken waartoe de Amerikaanse en Japanse afluisterstations in het Verre Oosten in staat zijn. Dat kan variëren van het afluisteren van telefoonverbindingen tot het vastleggen van satellietcommunicatie. Op het eerste gezicht lijkt het allemaal heel indrukwekkend wat Hersh weet te reconstrueren over de kennis van de Amerikaanse inlichtingendiensten over de KAL-007-vlucht. Maar bij nadere lezing en vergelijking met ander materiaal blijkt dat Hersh aan het globaal bekende beeld toch slechts details weet toe te voegen en soms zelfs met aperte onjuistheden komt. Bovendien is het al langer bekend dat de Amerikaanse afluistercapacileiten immens zijn en het zijn dan ook niet meer dan puntjes op de i die Hersh weet te zetten. Uit wat Hersh ons te melden heeft, blijkt dat de Amerikanen de onderschepping van KAL 007 gevolgd hebben, maar dat het enorme belang van die informatie pas uren na het drama na nadere analyse onderkend werd, toen de opnamebanden bestudeerd werden. Hersh weet bij de verdere beantwoording van de tweede vraag (bijna vijfenzeventig procent van het boek) uitstekend duidelijk te maken dat de officiële versie van het Witte Huis en het State Department van geen enkele kant deugt. Sterker nog, Hersh onthult dat vooral de inlichtingendienst van de Amerikaanse luchtmacht al enkele uren na het drama tot de conclusie kwam dat de Sovjets KAL 007 voor een spionagevliegtuig (een RC 135) hebben gehouden. Dat lag ook voor de hand omdat zo'n RC 135 's nachts enige tijd in de buurt van KAL 007 had gevlogen. Van een bewust en opzettelijk neerschieten van een burgervliegtuig was dus absoluut geen sprake. De inlichtingendienst van de luchtmacht besefte echter ook dat zo'n boodschap niet erg zou passen in de anticommunistische dogma's van de regering-Reagan. Desondanks besloot men om deze informatie - onder het motto ‘Katy, bar the doors’ - door te geven aan het Witte Huis. Daar gaven de hardliners in de eerste uren na het drama uiteraard de voorkeur aan gegevens die wel in hun politieke visie pasten en op basis van informatie van de CIA en de National Security Agency (NSA) concludeerde men dat hier toch sprake was van opzet aan Sovjetkant. De hele politieke strategie werd hierop afgestemd en gegevens die hier niet mee in overeenstemming waren, werden terzijde gelegd.

Lekken

Nieuwe informatie maakte echter in de daaropvolgende uren en dagen duidelijk dat de Amerikaanse luchtmacht toch gelijk had. Desondanks volgde er geen correctie door CIA en NSA van de gekozen strategie, waardoor men in feite zowel het Witte Huis alsmede het State Department en het Amerikaanse Congres bewust onjuiste informatie voorschotelde. Dit gedrag is bij velen in de Amerikaanse Intelligence Community in het verkeerde keelgat geschoten en vooral het misbruik van het geheime materiaal tijdens de enorme anticommunistische verbale overkill in de dagen na het drama, heeft een aantal mensen doen besluiten om Hersh erover in te lichten. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat CIA-directeur Casey bezorgd was en Hersh openlijk waarschuwde dat zijn boek misschien in strijd was met de wet. Maar nogmaals, in vergelijking met reeds eerder gepubliceerd materiaal zijn de onthullingen van Hersh zeker niet spectaculair te noemen. Het is vooral zijn verdienste dat hij de interne onderlinge strijd tussen de vele Amerikaanse inlichtingendiensten duidelijk voor het voetlicht weet te brengen. Een strijd om voorrang waarbij de gematigden het aflegden tegen de hardliners.

Seymour Hersch

In de rest van het boek tracht Hersh de eerste vraag te beantwoorden, waarom KAL 007 zo ver van zijn route afweek. Dit blijft tot nu toe een raadsel, als men tenminste KAL 007 niet van een spionageopdracht verdenkt. De Internationale Burgerluchtvaart Organisatie (ICAO) heeft na het drama de mogelijke navigatiefouten onderzocht die de bemanning kon maken bij het programmeren van de juiste route. KAL 007 werd na vertrek uit Alaska bestuurd door een navigatie-instrument, de INS. Dit instrument had het toestel via van te voren ingeprogrammeerde denkbeeldige punten naar zijn bestemming moeten brengen. Omdat het intoetsen van de juiste gegevens in de INS door de bemanning met de hand wordt gedaan, is een fout nooit uitgesloten. Maar het feit dat er drie stuks INS aan boord zijn die elkaar voortdurend corrigeren en dat de bemanningsleden elkaar onderling nog eens moeten controleren, maakt de kans op een dergelijke fout klein. Uitgesloten is een fout echter nooit en daarom is het voorgeschreven om op elke vlucht voortdurend met andere navigatieinstrumenten de juiste route te controleren.

De ICAO heeft achteraf echter nooit de mogelijk gemaakte fouten kunnen ontdekken die corresponderen met de gevlogen route. Voor sommige onderzoekers lag hierin het bewijs dat de bemanning van KAL 007 bewust een verkeerde route had gevlogen vanwege een spionageopdracht. Hersh komt echter na zijn vele interviews in Amerika en Moskou tot de conclusie dat de spionagetheorie moet worden verworpen en hij toetst die hypothese dan ook verder niet. Zijn eigen scenario dat zeer ingewikkeld en - zoals Hersh zelf toegeeft - highly speculative is, gaat ervan uit dat een fout van de tweede piloot bij de programmering van het officiële vluchtplan in de INS die verkeerde route veroorzaakte. De piloot zelf heeft daarna met die nog steeds niet herstelde fout een nieuwe vluchtroute in de INS geprogrammeerd met als voornaamste doel tijdwinst te boeken. Dit kan echter nauwelijks een motief geweest zijn, want Kimpo Airport in Seoel is niet berekend op de afhandeling van vliegtuigen die voor zes uur 's ochtends (geplande aankomsttijd van KAL 007) binnenkomen. KAL 007 vertrok juist met veertig minuten vertraging uit Alaska omdat de tegenwind zwakker bleek te zijn dan werd verwacht. Hersh gaat er verder van uit dat na het vertrek de piloot de fout niet heeft ontdekt omdat hij zich vijf uur lang (!) niet in de cockpit bevond, maar bij de eersteklas passagiers. Bewijs daarvoor heeft Hersh niet; dus inderdaad zeer speculatief. En de andere twee bemanningsleden dan? Volgens Hersh hebben de tweede piloot en de boordwerktuigkundige de fout wellicht ontdekt, maar in de heersende Aziatische gezagsverhoudingen durfden ze niet hun eigen captain te kapittelen. Zij hadden onderweg diverse mogelijkheden om de juiste route te controleren en dit alles deden zij niet uit angst of ontzag voor de piloot. Mijns inziens is dit scenario amper geloofwaardig te noemen.

Radargegevens

Maar mijn grootste bezwaar tegen Hersh' benadering is toch dat hij consequent nalaat om alle bevindingen en onthullingen van andere onderzoekers in zijn scenario te verwerken. Zo doet Hersh niets met Johnsons ontdekking dat de piloot op het (in Alaska) achtergelaten vluchtplan het moment en plaats van penetratie van het Sovjet-luchtruim heeft genoteerd. Hij maakt evenmin melding van het feit dat de Amerikaanse en Japanse radargegevens over het laatste kwartier van de vlucht niet met elkaar overeenstemmen en dat er belangrijke radargegevens zijn vernietigd door de Amerikaanse luchtmacht. Ook laat Hersh de ontdekking van Allardyce onbesproken dat de laatste boodschap van KAL 007 vlak voor het neerstorten een andere inhoud heeft dan de ICAO beweert. Ook is er geen aandacht voor Keppels bevindingen over het functioneren van de INS aan boord van KAL 007, die lijnrecht tegenover die van Hersh staan.

Het is verleidelijk om nog meer onthullingen op te sommen en te vergelijken met Hersh maar het zal duidelijk zijn dat voor mij de eerste vraag erg mager is beantwoord. Hersh had de problemen voor zijn scenario als gevolg van de bevindingen van anderen niet uit de weg mogen gaan. Als gerenomeerd investigative journalist had hij die uitdaging moeten aangaan, want dan was misschien aan de feitelijke toedracht van het drama met KAL 007 een nieuwe dimensie toegevoegd. De vraag blijft What really happened to flight 007.

■