Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 7]

Platvloersheid als morele en intellectuele plicht
Burgess pingelt op zijn tekstverwerker

The Pianoplayers door Anthony Burgess Uitgever: Arbor House en Century Hutchinson, 208 p. Importeur: Van Ditmar, f 48,40

Anthony Paul

Earthly Powers, de omvangrijkste er meest ambitieuze roman van Anthony Burgess tot dusver, had een verteller die ettelijke omstandigheden met zijn auteur gemeen had, maar in beslissende opzichten van hem verschilde: enerzijds was hij schrijver, rooms-katholiek en woonachtig op Malta, anderzijds homoseksueel en in de tachtig. Burgess' korte, vlotte nieuwe roman The Pianoplayers wordt eveneens verteld door een figuur die gerieflijk veel lijkt op hemzelf; wederom zijn beiden katholiek; beiden zijn geboren in Manchester ‘terwijl de Eerste Wereldoorlog erop los timmerde en jengelde met het rechterpedaal ingedrukt’; beiden wonen nu in Zuid-Frankrijk; beiden stellen belang in muziek, volkscultuur, eten, seks. In tegenstelling tot de schrijver echter is de verteller een vrouw, die naar we gaandeweg te weten komen een geslaagde loopbaan heeft gehad als prostituée en recentelijk als drijvende kracht achter een Liefdesschool, waar mannen wordt geleerd een vrouw te behandelen als een haarfijn gestemd muziekinstrument. Zo worden de twee hoofdzaken van de roman, muziek en seks, keurig - zij het losjes - met elkaar verbonden.

Het boek bestaat uit de memoires van deze vrouw, Ellen Henshaw, die voor tweederde gaan over haar kindertijd en het verhaal van haar vader. Vrijwel de gehele thematiek en essentie van het boek is te vinden in het verhaal van de jonge Ellen en haar pa; de rest komt neer op een improvisatie die allengs dolzinniger maar daarmee allengs minder overtuigend wordt.

Ellens vader was zoals zij hem hardnekkig noemt pianospeler, kortom: ‘hij en het instrument zo ongeveer één aan elkaar geramd geheel. In de kroeg, in de bioscoop, achter op de pier in Blackpool, hij was altijd de pianospeler.’ Een pianist daarentegen draagt een rok en een witte das en krijgt applaus, zoals Schnabel, Horowitz ‘of zijn eigen achterkleinzoon’. Op hem komen we nog terug.

Burgess stelt zichzelf in de gelegenheid het Noordengelse leven van zijn eigen kindertijd en jeugdjaren op te roepen: de films en muziek natuurlijk, en het zondagsblad News of the World, hetzij vanwege zijn moorden en schandalen rond hopmannen, hetzij als pakpapier voor in moutazijn gedrenkte friet. Er is nog veel meer degelijk Engels proleteneten: ‘varkenspastei met dik piccalilly en gefrituurde gepaneerde kabeljauw’, zalm uit blik, jamtaartjes, sardines, alles aangevuld met de goede oude worcestersaus, zo bruin en geurig, en weggespoeld met pinten Bass van 't vat en een lekker sterke pot thee (instructies bijgeleverd), te drinken met gecondenseerde melk. Ervaren lezers zullen vertrouwd zijn met dit menu, dat Burgess graag nog eens opwarmt en opnieuw serveert.

Het voedsel levert een dramatisch keerpunt op wanneer pa wordt getroffen door een koliek na het eten van zeven harde groene bananen en de elfjarige Ellen in het filmtheater zijn plaats achter de piano moet innemen ter begeleiding van de Keystone Kops en Metropolis. Ze kan dat doordat pa het haar geleerd heeft volgens zijn zelfverzonnen methode, die ook met ons wordt doorgenomen. Het ziet er voor een muzikale analfabeet als ikzelf zo simpel uit dat ik op een dag de proef op de som ga nemen.

Ellens vader is een vindingrijk, ja nu en dan bezield filmbegeleider, zoals wanneer hij bij een slagerijreclame het Agnus Dei speelt. Ten slotte gaat hij te ver: dronken speelt hij For He's a Jolly Good Fellow als begeleiding bij de opstanding in een film over het leven van Jezus en vliegt eruit. Rond diezelfde tijd begint Ellen op kleine schaal haar seksloopbaan. Een halve crown per keer voor het begaan van de zonde der onkuisheid maakt het huishouden in de crisis een stuk gemakkelijker.

Pianomarathon

Pa voegt zich nu bij een variétégezelschap, zodat de auteur ons nu van minuut tot minuut mee kan nemen door de rauwe, zweterige, wanhopig jolige voorstelling. Het is als de vroege Fellini, vertaald naar Lancashire. Dan valt pa voor zijn medeartieste Maggie Paramour, een plaaggeest met benen om wee van te worden en getrouwd met de violist Ray Morgan, alias de Grote Romano. Na seksueel bestookt te zijn door de huisbaas wordt Ellen door diezelfde Maggie ingewijd in de verrukkingen der lesbische gemeenschap. Dit alles culmineert in bonje op de planken en een nieuw rondje werkloosheid voor pa.

Anthony Burgess
jerry bauer

In een laatste poging wat geld te verdienen waagt hij zich aan een pianomarathon, gericht op de verbreking van het wereldrecord van dertig dagen en nachten onafgebroken spelen (twee uur rust per dag toegestaan). De uithoudingsproef draait uit op hallucinatie, afgrijzen en een vorm van glorie wanneer de pianospeler, als altijd koppig volhoudend dat hij toch een soort kunstenaar is, zich dan wel niet ontpopt als pianist, maar als componist. Op de vijftiende dag improviseert hij een opera, daarna componeert hij tien symfonieën. De volgende dag valt hij dood neer.

Ellens eigen volwassen loopbaan beslaat minder dan dertig bladzijden: op dit punt vertoont de schrijver tekenen de belangstelling voor zijn eigen improvisatie te verliezen, terwijl hij daar zit te pingelen op de toetsen van zijn tekstverwerker. De laatste vijfendertig bladzijden doen gejaagd verslag van Ellens zoon Robert, wiens vrouw en schoonmoeder de handen ineenslaan om hem te beroven van muziek zowel als seks: zowel de piano als het gekraak van het bed bezorgen moeder een barstende hoofdpijn. Ten slotte, tijdens een afmattende vakantie in Italië, geeft moeder de geest, en er volgt een zekere hoeveelheid gooi-en-smijthumor met betrekking tot haar lijk, de auto. de politie en een grafsteen met de inscriptie Hier ligt ze dan, het oude wijf. Eindelijk krijgt de seks een kans, Robert en zijn vrouw leven nog lang en gelukkig en zonder muziek, en krijgen een zoon die een muzikaal wonderkind blijkt te zijn.

Zo zijn we meegevoerd van pianospeler in een filmtheater naar beroemd pianist, in vier generaties en iets meer dan tweehonderd bladzijden vol picaresk avontuur, seks, eten, sterven en andere komische onderwerpen, even sterk gekruid als piccalilly, even woest en vurig als elk willekeurig badplaatsvermaak, en dikwijls net zo platvoers (voor Burgess is platvloersheid een morele en intellectuele plicht). The Pianoplayers is niet een van zijn beste romans, maar het is wel een uiterst kenmerkende uitdrukking van zijn wezenlijke overtuiging dat, zoals Ellen zegt, de wereld ‘een gore stinkende rottroep’ is - ‘En toch zeggen ze dat het leven goed is. Het rare is dat het, God sta ons bij, nog zo is ook.’

■