Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 13]

De haat van Arnold Meijer
Het Zwart Front en het Groot-Nederland-ideaal

Een kleine troep vervuld van haat. Arnold Meijer en het Nationaal Front door G.B. Zondergeld Uitgever: De Haan, 296 p., f39,50

Jan Meyers

Toen in 1934 de mislukte priesterstudent Arnold Meijer op zijn negenentwintigste verjaardag het Zwart Front oprichtte, bestond de NSB al tweeënhalf jaar en groeide als kool. Evenals Mussert bewonderde Meijer de duce. In navolging van deze nodigde hij in zijn openingsrede zijn aanhangers uit hem neer te slaan als hij als leider mocht falen. Het program vatte hij als volgt samen: ‘Wij gaan ons volk veroveren voor God, koningin en vaderland!’

Weinig aanhang

Veel leden heeft Meijers partij nooit gehad (hoogstens 1100 vóór en 12.000 in de oorlog, Mussert respectievelijk vijf en bijna tien keer zoveel). Maar dit holle politieke vat heeft wel hard geklonken! Voor de oorlog stond hij een aantal malen voor de rechter. Wegens belediging van ministers en de joden moest hij drie maanden brommen, later nog eens veertien dagen. Ernst Nolte noemt in zijn standaardwerk fascisme niet alleen een pseudo-ideologie, zelfs een anti-ideologie die in haar meest extreme vorm elke ideologie haat. Haat bepaalde Meijers toon. Zijn antisemitisme bestempelde hem tot een ‘rasplebejer’.

Zondergeld kan het ‘van harte’ eens zijn met de herziene, positieve visie van A.A. de Jonge op de politieke verzuiling in Nederland die het electoraal goeddeels immuun maakte voor fascistische infectie. Bewegingen als ZF en NSB die de ambitie hadden het hele traditionele partijstelsel op te doeken, hadden daardoor weinig kans. Dit mag in grote trekken juist zijn, maar waar kwam dan het schrikbarende NSB-succes van de eerste jaren vandaan (8% van de stemmen bij de Statenverkiezingen van 1935, 55.000 leden in 1936)? Waarom had ZF dit beginnersgeluk niet? Onder andere niet omdat Meijer het image van fatsoen miste dat ‘nette’ conservatieven in Mussert aantrok. ZF was belast met het verleden van de fascistische clubjes en leidertjes die in de voorafgaande jaren ‘door onderling gekrakeel het woord fascisme in discrediet hadden gebracht’, zoals Mussert terecht zei. Volgens Proust, wiens boeken in die tijd in Duitsland op de brandstapel gingen, kan men slechts door te vergelijken zijn gedachten ontwikkelen. De vergelijking tussen Mussert en Meijer dringt zich onweerstaanbaar op, al was het alleen maar omdat Meijer zoveel tijd en energie heeft gestoken in de verkettering van de NSB-leider.

Arnold Meijer als leider van Nationaal Front

Wat ijdelheid en zelfoverschatting betreft deden ze niet voor elkaar onder. Evenmin in gebrek aan politiek talent. Wim Zaal, A.A. de Jonge, L. de Jong getuigen in verschillende toonaarden, maar eensgezind dat Meijer van politiek geen kaas had gegeten. Hij oogde misschien wat beter dan de man ‘met het zeekoegelaat’, maar in publiek was hij nog meer een demagogische poseur dan deze. Volgens Koos Vorrink, die na de oorlog niet zo blij meer was met zijn contacten met ZF in 1940, viel Meijer erg mee als je met hem alleen was, maar nauwelijks verscheen er een derde, of hij was weer helemaal een Mussolini-kopie.

Goedewaagen heeft gezegd dat de NSB in cultureel opzicht een maagd zonder uitzicht op defloratie was. Meijer werd niet omgeven door zo'n ijzig vacuüm. Dat kwam niet alleen door zijn eigen culturele belangstelling, ook door de aard van het fascisme met zijn heroïsche dadendrang, felle romantiek en afkeer van duffe burgerlijkheid die juist de NSB in zo'n sterke mate aankleefde. Kunstenaars als de veelzijdig begaafde Erich Wichman, een hilarische figuur, en Jan Toorop omhelsden het fascisme, met hen een stoet van mindere goden, bijvoorbeeld Martien Beversluis en Steven Barends, dichter en vertaler van Mein Kampf. Anderen - Marsman, Bloem, Jan Engelman - voelden zich er voor kortere tijd door aangetrokken.

ZF was principieel revolutionair, de NSB legaal, ZF plebeïsch, de NSB een bolwerk van burgermansfatsoen. Dat Mussert joden en vrijmetselaars toeliet was Meijer een gruwel. Ook vond hij dat de NSB de Groot-Nederlandse gedachte, een van Meijers stokpaardjes, niet serieus nam, evenmin als de godsdienst - en door zijn gelonk naar Hitler was Mussert volslagen on-Nederlands.

Maar hoe fundamenteel waren die verschillen nou heimaal? In elk geval werden er in 1938 fusiebesprekingen gehouden, wat wel bewees dat er zowel voor ZF als voor de NSB zware tijden waren aangebroken: slechts nood maakt zulke vreemde bedgenoten. Er was een sterke dam opgeworpen tegen het zwarte gevaar door de democratische partijen en de kerken, de roomse vooraan. Naast de heilige drieëenheid beleden de bisschoppen een tweeëenheid die hun nauwelijks minder heilig was: kerk en staatspartij. Om niet met een kanon op een mug te schieten hebben zij ZF niet als de NSB met het eeuwig onheil als pressiemiddel verboden. Maar, zegt Zondergeld, de lagere geestelijkheid hield het kerkvolk wel een waarschuwende vinger voor. Ik denk dat hieraan moeten worden toegevoegd: ZF kreeg ook een haal mee van het odium waarmee de NSB was beladen.

Ging de fusie niet door omdat Meijer bang was dat zijn kleine troep in de NSB zou verdrinken? Mij dunkt dat het ook zo is dat hij uit hoofde van persoonlijke eerzucht liever eerste in Saguntum dan tweede in Rome was.

Nationaal Front en collaboratie

Om het plebeïsche imago af te schudden en ‘nette’ geldschieters te lokken, verving Meijer ZF door Nationaal Front. Oprichtingsdatum: 20 april 1940. Nog geen maand later leek ook in Nederland voor het fascisme het uur geslagen te hebben.

Meijer wilde door samenwerking met de Duitsers een autoritair bewind met een Nederlands karakter - net als NSB en het driemanschap van de Nederlandse Unie - en een door Duitsland aangevoerde statenbond à la Mussert. Tegenover de bezetter was hij zeker minder ruggegraatloos dan Mussert: het Groot-Nederlandse ideaal liet hij niet los, hoe onwelgevallig het de Führer ook was, en tegen Nederlandse dienstneming bij de Waffen SS bleef hij nee zeggen. Maar hij maakte het nog erg genoeg. Voor altijd zal zijn naam verbonden blijven met het Nederlandse legioen voor de strijd tegen Rusland. Dat hij zich er later van distantieerde omdat het niet Nederlands genoeg werd naar zijn smaak, is geen verzachtende omstandigheid. Evenmin het feit dat hij misschien, zoals In 't Veld niet uitsluit, werd gesouffleerd door Van Heutsz jr., een medewerker die nog meer pro-Duits was dan hijzelf. En het brute neerslaan van de Februariestaking kon zijn goedkeuring wegdragen: ‘De bezettingsoverheid heeft haar eigen opvattingen over de joden. Wij kunnen begrijpen dat zij in iedere jood iemand ziet, die de bezettingsmacht tracht te schaden.’

In december 1941 werden alle partijen behalve de NSB verboden. Mede op grond hiervan deden later ten onzent oudfascisten, Arnold Meijer niet uitgezonderd, hun best om de wereld te doen geloven dat zij toch wel heel anders waren geweest dan ‘zwart’ en ‘bruin’ elders. Hierbij aansluitend heeft Wim Zaal een paar voorzichtige - en zeer leesbare! - pogingen gedaan om hen te rehabiliteren. Ook de Amerikaan Gilbert Allardyce meent dat hét fascisme nooit heeft bestaan, alleen fascisten. Maar Zondergeld zegt dat er wel degelijk overeenkomsten werden gevoeld en beklemtoond. ‘Vrij vroeg ontstond zo algemeen het besef dat de verschillende nationaal-fascistische bewegingen gerekend kunnen worden tot één internationaal fascistische stroming. Van allerlei nationaal bepaalde uiterlijkheden ontdaan, blijft er iets over wat het gemeenschappelijke zou moeten zijn.’ Dit is zeker waar voor de jaren twintig. Toen evenwel een decennium later de agressieve bedoelingen van de Asmogendheden zichtbaar werden, deed Meijer zijn best om duidelijk te maken hoe Nederlands hij wel was, al was het alleen maar om zich tegen Mussert af te zetten.

Waar het hier om gaat, is dat historische verschijnselen in de context van hun tijd moeten worden gezien. Sartre zegt bij monde van de hoofdpersoon van La nausée dat wij het gebeurde in de verkeerde volgorde zien. Dit heeft tot gevolg dat de afloop het venster is waardoor wij naar het verleden kijken. Zien wij bijvoorbeeld de jonge Adolf de joodse huisarts bedanken die zijn geliefde moeder tot haar dood heeft behandeld, dan hebben wij de neiging om onze gedachten te laten uitgaan naar zes miljoen joden en bijgevolg die dankbaarheid als onwaarachtig aan te merken.

Na de oorlog werden de meeste ‘Fronters’ met rust gelaten. Meijer werd gearresteerd, ontvluchtte en zat een jaar ondergedoken. Hoe ver ging de roomse barmhartigheid? Hield behalve kardinaal De Jong ook de minister van Justitie Meijer de hand boven het hoofd? Deze vraag hield verband met de affaire-Vorrink, die zoals bekend eindigde met Vorrinks aftreden als regeringsgevolmachtigde voor de zuiveringen en die volgens Jan Rogier grote invloed heeft gehad op de rooms-rode coalitie. Voor de voorgeschiedenis moeten we teruggaan naar 1940, toen Vorrink met Nationaal Front over samenwerking heeft gesproken. Voor deze materie hebben wij Wiedijks Koos Vorrink, dat Zondergeld niet meer heeft kunnen meenemen, omdat het vlak voor zijn boek verscheen.

Meijer kreeg tenslotte vierenhalf jaar, een bewijs te meer hoezeer de NSB bij de bijzondere rechtspleging de kop van Jut was. Ik bedoel nu niet zozeer de discrepantie tussen de straf van Mussert en die van Meijer die Zondergeld zo frappeert, maar tussen die van Meijer en die van zoveel NSB'ers die vergeleken met hem kinderen in het kwaad waren geweest en er toch slechter af kwamen, zoals Willem Terpstra, Musserts zwager die vijf jaar tegen zich hoorde eisen. Aan de andere kant kon Meijer zich weer onrechtvaardig behandeld voelen, als hij keek naar het driemanschap van de Nederlandse Unie. Bij de bijzondere rechtspleging zat er een gaatje in de blinddoek van Justitia.

Na zijn vrijlating bleek Meijer in zaken gelukkiger dan in de politiek. Op z'n zestigste kon hij zich terugtrekken om zijn leven te gaan beschrijven. De dood heeft ons deze autobiografie onthouden. Ik geloof dal wij beter af zijn met Zondergelds biografie.

■