Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 11]

Dichters over hun collega's
Een poëtische portrettengalerij

Dichters door dichters. Portretten in verzen Samengesteld door Dirk Kroon Uitgever: Bzztôh, 220 p., f19,50
Dichters over dichters Samengesteld door Robert Henk Zuidinga Uitgever: Sijthoff, 184 p., f19,50
Collega's door Remco Campert Uitgever: De Bezige Bij, 40 p., f12,50

Guus Middag

In Mijn herinneringen aan Gerrit Achterberg vertelt Willem Diemer dat hij Achterberg in juni 1952 voorstelde gezamenlijk een boekje te maken ‘dat splinternieuw zal zijn en in een behoefte zal voorzien, nl. een boekje met gedichten van dichters over dichters’. Hij schreef hem dat hij zelfs al bang was geweest ‘dat ik met mijn plan te laat zou komen, doordat de Commissie ter progaganda etc. zelf op dit idee zou komen en iemand opdracht zou geven een bundeltje samen te stellen in deze geest. We moeten dus snel zijn.’

Het is curieus dat Diemer voor deze bloemlezing een beroep deed op Achterberg, want juist hij zou later de meest bedichte Nederlandse dichter worden. Zo schreef Hoornik twee lange gedichten (de reeks ‘Achter de bergen’ en het epische gedicht ‘De overweg’), die als portretten van Achterberg kunnen worden gelezen. Wim Hazeu kon in 1965 zonder veel moeite zelfs een hele bundel Achterbergportretten samenstellen, met bijdragen van de meest uiteenlopende dichters, onder de titel Dichter bij Achterberg.

Diemers plan is nooit verwezenlijkt. Achterberg voelde er kennelijk niet voor. Diemer ging nog wel in zijn eentje aan de slag, en had naar eigen zeggen zijn boekje in oktober 1952 ook al bijna af, maar van een uitgave is het nooit gekomen. Misschien wel omdat zijn vrees dat hij niet als enige met dit idee rondliep, al spoedig terecht bleek: in 1953 verscheen de Kleine literatuurgeschiedenis in verzen over Nederlandse schrijvers van Theo Vesseur: 36 gedichten over dichters en prozaïsten van Middeleeuwen tot heden.

Eigenlijk is het niet zo verwonderlijk dat nu opnieuw twee bloemlezers. Dirk Kroon en Robert-Henk Zuidinga, onafhankelijk van elkaar op hetzelfde idee zijn gekomen. De markt voor poëziebloemlezingen is groot, het idee ligt wel voor de hand en de gedachte die eraan ten grondslag ligt (poëzie kan het best in poëzie besproken worden) is aanlokkelijk. ‘Niemand die beter een dichter kan typeren dan een andere dichter die zijn vriend was of een bewonderaar van zijn werk’, vond Diemer, en ook Kroon gelooft dat voor het portretteren van dichters de poëzie ‘het middel (is) dat de kern van hun wezen en bezigheid het dichtst zou kunnen benaderen’.

In het ideale geval is dat ook zo. Meestal wordt het portret dan vanzelf ook een zelfportret, zoals in de gedichten van Lucebert over Achterberg (in Zuidinga), van Van Ostayen over Gezelle (in Kroon) of van Kouwenaar over Holst (in geen van beide). Daarin neemt de portretterende dichter het wezen van de ander in zijn eigen poëzie over. Soms treedt de een met de ander, met gebruikmaking van diens idioom, in discussie. Zo is er een vroeg gedicht van Willem-Jan Otten (in geen van beide bundels) waarin hij Van Geel in Van Geeliaanse termen beschrijft als de ‘sierlijke beul’ aan wiens invloed hij zich maar moeilijk kan onttrekken.

Tekeningen bij dit artikel: Judith Ten Bosch

Een vergelijkbaar polemiserend portret is te vinden in de onlangs verschenen bundel De gedroomde figuur van Leonard Nolens. Het is een verrassend gedicht, omdat pas in de laatste regel blijkt dat het op Achterberg betrekking heeft, maar ook omdat het in vergelijking met de vele, van zoveel begrip getuigende Achterbergportretten, een afwijkend standpunt inneemt. Nolens spreekt de dichter afstandelijk (met zijn achternaam) aan, roept hem ter verantwoording voor wat hij in zijn poëzie met de ‘gij’ heeft gedaan, en maakt hem in feite duidelijk dat die dichterlijke obsessie op een misverstand berust:

Je droomt dat zij haar handen rond je wangen legt.
Je hoort, je ziet dat zij het is en ook weer niet.
Ze zit zo diep in je vervleesd - wie wordt gewekt.
Als zij ze rond je wangen legt? En wie ziet wie?

Maar zij verdraagt het niet dat jij je hebt vertakt
In haar, dat zij nog altijd in je bot en bloeit.
Ze wil geen bloesem zijn, geen onnatuurlijk pact
Met jou, ze wil niet dat ze langzaam rot of groeit

In goede ondergrond die ze niet zelf bedacht,
In serrelucht die haar vermoeit, bevangt, verschroeit.
Met bloedheet dampgeweld. Ze wil niet dat de krach
Van je kunstmatige natuur haar levenslang doorgloeit.
Ze wil je liefste zijn, maar niet je evenbeeld.
Ze wil wel met je zijn, maar niet in jou vervleesd.
Ze wil ook van je zijn, maar niet dat jij verweesd
Achterbleef, Achterberg. Haar dood is je brood geweest.

Nolens' gedicht verscheen te laat om nog in een van beide bloemlezingen opgenomen te worden. Dat is jammer, want zij bevatten weinig recente, en voor een groot deel ook weinig intrigerende poëzie. Veel van wat Kroon en Zuidinga verzameld hebben, behoort tot het genre van de gelegenheidspoëzie. Berijmde anekdotes, verjaardagsgedichten en veel inmemoriamverzen moeten meestal de functie van portret vervullen, - en dat zijn vaak niet de beste gedichten. Bloemlezingen als deze maken eigenlijk vooral nieuwsgierig naar de wijze waarop de dichters zichzelf hebben geportretteerd, - naar hun eigen gedichten kortom. Vergelijking leert dat er tussen beide bloemlezingen niet al te veel verschillen bestaan. Kroons bundel is om te beginnen dikker: hij geeft zo'n 200 portretten van 108 dichters, tegen Zuidinga 130 over 81 dichters. Zuidinga bestrijkt een periode van zeven eeuwen, van Hadewijch tot Bart Chabot; Kroon beperkte zich tot ‘een periode die te overzien was en literair-historisch een zekere eenheid vertolkt’, de laatste honderd jaar.

Doublures

Dichters over dichters en Dichters door dichters bevatten maar liefst 35 doublures, en ook verder veel overeenkomsten. Zo staan in beide bundels gedichten van Andreus op Holst en van Achterberg op Nijhoff, maar het zijn wel verschillende. Achterbergs gedicht over de begrafenis van Nijhoff (in de bundel van Zuidinga) kan weer vergeleken worden met eenzelfde gedicht van Gerhardt in de bundel van Kroon. Ook in ander opzicht vullen de bundels elkaar aan. Zo wordt het ene kwatrijn van Frans Babylon op Van Duinkerken met nog een kwatrijn aangevuld in de bundel van Kroon. En waar Zuidinga twee kwatrijnen van De Haan op Van Eeden geeft, geeft Kroon er nog twee extra. Zuidinga haalde die kwatrijnen van De Haan blijkens zijn bronvermelding overigens uit een bundel van Van Eeden.

Enige precisie was hier en daar wel wenselijk geweest. Enig commentaar ook. Zo diepten beide bloemlezers uit een in 1955 verschenen vriendenboek het gedicht ‘Jac. van Hattum’ van Achterberg op. Het betreft hier het volstrekt serieuze, niet als portret bedoelde sonnet ‘Ichtyologie’, dat handelt over de vondst van een al 70 miljoen jaar uitgestorven gewaande vis. Achterberg voorzag het sonnet voor de gelegenheid van de jolige regels

En God zal zeggen: o is dat 'em,
de felle dichter Jac. van Hattum!

Wie de achtergrond van dit portret niet kent, zal er moeilijk ‘de kern van het wezen’ van Van Hattum in kunnen lezen. Zoals uit dit voorbeeld blijkt, hebben

[p. 12]

Kroon en Zuidinga moeite gedaan om met weinig bekend werk voor de dag te komen, en dat heeft ook wel enige vondsten opgeleverd. Zo haalde Kroon een mooi Vestdijkportret van Engelman uit het tijdschrift Den Gulden Winckel; Zuidinga vond in een bundel van A. Marja een al even onbekend, maar wel erg obligaat verjaardagsvers bij Vestdijks vijftigste verjaardag. Zuidinga nam zelfs vier tot nu toe ongepubliceerde gedichten op (van Prenen, De Groot, Van Wissen en Rawie), maar waarschijnlijk alleen omdát ze nog niet eerder in druk verschenen, en niet om hun inhoud. Dat geldt hoop ik ook voor het volgende distichon, waarvoor hij een hele pagina reserveert:

Jani tachtig -
Niemand drachtig (?)

De bedenker van deze regels bleef anoniem. Een voetnoot vermeldt dat Presser het op de dag na Holsts tachtigste verjaardag citeerde.

Zuidinga's bloemlezing is in haar geheel nogal oubollig, en willekeurig. Hij nam, in tegenstelling tot Kroon die zich beperkte tot bewonderende gedichten, ook hekeldichten, rijmkritieken en parodieën op. Dat is wel aardig misschien, en leuk voor de afwisseling, maar niet erg barmhartig. Aletrino moet het doen met een scheldsonnet van Kloos, en Potgieter wordt met een snerend kwatrijntje van Simon Knepper afgedaan. Dan heeft Kroon zijn taak serieuzer opgevat. Hij geeft gemiddeld meer portretten per dichter, zodat het mogelijk is een dichter door verschillende ogen te zien. Zijn maximum is zeven, en dat wordt gehaald door Achterberg, Leopold, Nijhoff, Holst en Slauerhoff. Bloem komt tot zes. De rest moet het met veel minder doen. Wat Kroon precies bedoelt met zijn opmerking dat ‘het gebodene zonder meer representatief (is) voor de literaire werkelijkheid’ is dan ook niet geheel duidelijk. Bedoelt hij dat dichters als Gezelle, Lucebert en Kouwenaar niet zo vaak geportretteerd zijn door collega's, en daarom met slechts twee portretten konden worden opgenomen? Kouwenaar kreeg bij zijn zestigste verjaardag een hele búndel gedichten. Of bedoelt hij dat genoemde dichters nu eenmaal niet zo belangrijk zijn, - een lot dat zij delen met bijvoorbeeld Eyckmans, Hussem en Mok?

Toch stond Kroon niet ‘een willekeurige of nadrukkelijk van de samensteller afhankelijke bloemlezing voor ogen’. Zelfs meent hij dat zijn ‘eigen waardeoordelen over de betrokken dichters van secundair belang’ waren. Het zal dan ook voor hemzelf wel een raadsel blijven waarom Claus, Emmens, Van Geel, Mulisch, Reve en Vroman met slechts één portret werden opgenomen, evenveel als bijvoorbeeld de dichter Dirk Kroon kreeg toegemeten. De laatste wordt geportretteerd door de al even bekende L.A. van de Wetering, met een gedicht dat in mei van dit jaar in Bzzlletin stond, maar desondanks (de kopij werd op 1 december 1985 afgesloten) nog in deze portrettengalerij kon worden opgenomen. Kroon merkt dan ook terecht op dat ‘een informatief aspect van de bundel misschien evenzeer te zien is in het ontbreken van bepaalde dichters als in de aanwezigheid van hen die al dan niet bij herhaling opriepen tot uitbeelding.’

Dialoog

Deze blóemlezingen doen eigenlijk vooral verlangen naar verzámelbundels van alle gedichten over één dichter (zoals in Dichter bij Achterberg: in de tweede druk uitgebreid tot 75 portretten), of van alle gedichten van één dichter over andere dichters. Een voorbeeld van het laatste is het bundeltje Collega's van Remco Campert, waarin hij portretten van zestien collega's uit binnen- en buitenland heeft verzameld. Ook hier zijn de mooiste portretten die waarin Campert met de ander in dialoog gaat, de stem van de geportretteerde bij de zijne voegt. Zoals in het volgende raadselachtige gedicht, dat al onder een andere titel in zijn vorige bundel Scènes in Hotel Morandi voorkwam. Eigenlijk is het jammer dat het nu alleen nog als een portret van de struikelende poëzie van Fritzi Harmsen van Beek gelezen moet worden - al is het een zeldzaam goedgelijkend portret:

Je komt dus niet, er is iets
waardoor je niet komen kunt -

ik neem aan er is een diertje dood,
het behoeft begraving

of de hak van je pump
zit vast in de plank,

het struikgewas is te hoog gegroeid,
het vuilnis opgestapeld:

hoe ook de knappe telegrambesteller,
boerenzoon met werk bij het rijk,

zwoegt en ploetert,
hij komt er niet doorheen

met zijn ijlboodschap:
dring aan op aanwezigheid!

Ben je het dak op gevlucht?
Lees je een boek in een kast?

■