Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

De dichter die geen ‘u’ wil zeggen

Verzamelde liedjes en gedichten door Willem Wilmink Uitgever: Bert Bakker, 679 p., f49,90

Ivo de Wijs

In de jaren '64 en '65 liep ik college bij Willem Wilmink. Hij doceerde toen aan de Universiteit van Amsterdam ondere andere het vak Close Reading. Bij Close Reading ging het erom een gedicht geheel voor zichzelf te laten spreken - alle informatie van buitenaf moest geweerd worden. Deze methode leidde niet steeds tot zeer verrassende resultaten: een vriend van mij destilleerde bijvoorbeeld uit een gedicht van Gerard Reve dat het ‘hier waarschijnlijk om een homo-erotisch lotgeval’ draaide. Mogelijk vond Wilmink een al te consequente aanpak van het vak ook wat minnetjes: ik herinner me dat hij eens een brief schreef aan Hendrik de Vries om opheldering van de maker te krijgen omtrent het redelijk raadselachtige vers ‘Mijn broer’.

Mijn broer, gij leedt
Een einde, waar geen mensch van weet.

Maker de Vries gaf geen antwoord, de Close Reading werd voorgezet.

Wilmink was een jonge docent in '65. Het kostte hem zichtbaar moeite ‘U’ te zeggen tegen zijn studenten. Hij was de enige wetenschappelijk medewerker die de cafés in de omgeving van het Instituut voor Neerlandistiek bezocht. Verbroedering met studenten deed zich voor tot in de kleine uren. Eens brak hij een vroeg college, dat te laat begonnen was, na vijf minuten af. ‘Dames en heren, het spijt me, het gaat niet, ik heb koffie nodig’, zei het ronde Twentse hoofd met de ditmaal wel bijzonder lichte ogen. Wij daalden af naar de koffiekamer.

Zijn liefde voor de poëzie stond intussen buiten kijf. Hij was een bezeten explicateur met respectabele voorliefden: Hendrik de Vries, Hans Lodeizen, Wilfred Smit. Vaag vermoedde ik echter dat hij veel ander geschrijf onnodig ‘moejeluk’ achtte, te zeer gepend voor een elite die er zelfs al close readend nauwelijks uitkwam. Men fluisterde dat hij zelf ook gedichten maakte. Die verzen zouden anekdotisch zijn, ironisch, volks, ja zelfs sociaal bewogen. Die geruchten kwamen uit. In 1966 verscheen Wilminks eerste bundel: Brief van een Verkademeisje, zijn eerste poging om de afstand tussen poeet en publiek te overbruggen. Hij liet een meisje dat bij Verkade toffies maakt, aan het toenmalige tieneridool Conny Froboess om een filmrolletje vragen en daarbij verzuchten:

Ik heb in de Margriet gelezen
dat rijke mensen net zo goed
ongelukkig kennen wezen,
daar houen ze ons soort maar mee zoet.

Een regelrechte identificatie van de wetenschapper/dichter met de werkvloer. Op de achterflap van de Brief stak Wilmink zijn waardering voor de liedjes van Louis Davids niet onder stoelen of banken, maar kondigde hij ook een dissertatie aan over het werk van Hans Lodeizen.

Die dissertatie is er niet gekomen. Het cabaret ontdekte Wilmink en zijn directaansprekende toon het eerst. In 1967 hoorde ik voor het eerst liedjes uit de Brief zingen door de jonggeslachte groep Kabattoir. Don Quishocking en Herman van Veen volgden. Perfect materiaal: dichterlijk, bezield, technisch knap, vrolijk of stemmig, altijd bevattelijk en altijd zonder clichés.

Willem Wilmink
bert nienhuis

In zijn tweede bundel Goejanverwellesluis stak Wilmink openlijk de draak met het vaderlandse erfgoed aan gedragen verskunst, maar nam hij ook een rubriek op die simpel Liedjes heette. Prachtige nummers zaten daarbij, zoals De oude school:

Het moet er allemaal nog zijn,
de deur, de bomen en het plein,
de grote heg,
alleen die mooie lichte plaat
waarop een kleine dessa staat,
is misschien weg.

Accordeon

Met liedjes probeerde de dichter de kloof te dichten. Wilmink verscheen plotseling zelf op de zwart/wit-televisie. Hij zong en begeleidde zich op de accordeon (volkser instrument is nauwelijks denkbaar). Hij klom tijdens een onachterhaalbaar programma met twee kompanen naar het dak van het Instituut voor Neerlandistiek en liet vandaar zijn gestencilde liedteksten naar omlaag dwarrelen. Symboliek, o zeker - maar toch verbaasde het me niet toen ik wat later hoorde dat Wilmink de Universiteit verlaten had. De collegezaal kreeg voor hem toch te veel van een ivoren toren. De man die het zo graag mocht opnemen voor de Verkademeisjes en de uitgezogen Twentse arbeiders, vestigde zich als ambachtsman met tekstwinkel. ‘Ik kan mij als broodschrijver niet permitteren op uw vererende aanbod in te gaan,’ schreef hij eens aan iemand die hem voor een onbetaalde klus wilde strikken - daarbij de veelgesmade term ‘broodschrijver’ verheffend tot geuzennaam. Wilmink schreef. Voor jong (De film van Ome Willem) en oud (Vara's Seniorenshow), voor theater (Herman van Veen) en televisie (De Stratemakeropzee Show, J.J. de Bom, De Taalstraat), voor Tirade en De Tweede Ronde. Wilmink schreef. Essays (onder andere over Louis Davids en Hendrik de Vries), kinderboeken, vertalingen, liedjes en gedichten. Voor zijn geliefde poëziecursussen koos hij een publiek waartegen hij geen ‘U’ hoefde te zeggen: kinderen (de leergangen in boekvorm Koen, maak je mijn schoen en Waar het hart van vol is verschenen aanvankelijk stukje bij beetje in VN's Blauw-Geruite Kiel).

Ook tal van liedjes en gedichten - de scheidslijn is vaak moeilijk aan te brengen - van Wilmink verschenen in druk, soms bij gedegen uitgevers, soms ook bij C.J. Aarts. Het plan om een inventarisatie in één prachtband te maken gaf Wilmink volgens het nawoord bij Verzamelde liedjes en gedichten, een ‘wat posthuum gevoel’. Dat is voorstelbaar. Voetstoots ga ik er zelfs van uit dat uitgeverij Bert Bakker minister Brinkman - omwille van de WVC-subsidie - heeft wijsgemaakt dat het hier om het werk van een ontslapen dichter ging. Gevoelens en intriges echter doen weinig terzake: Wilminks Verzamelde blijken springlevend.

Het boek (679 pagina's) bevat Wilminks werk uit zijn eerste bundels (zie hogerop), zijn latere bundelingen (Een vreemde tijger en andere gedichten, Dagboek et cetera), zijn bewerkingen van Liverpoolse dichters als Brian Patten en Roger McGough (Tussen Hemel en Hema), zijn liedjes voor kinderen (onder andere het bekroonde Dicht langs de huizen en het voormalige Vrij Nederland-feuilleton Jan Olifant), zijn verzen naar het Chinees en verder een schat aan light verse en ongepubliceerde herscheppingen van middeleeuwse poëzie. Veel teksten werden door de auteur voorzien van verhelderende noten: (Bij Op doorreis door Vlaanderen) ‘Geschreven voor mijn vrouw en die van Joost Prinsen, vrouwen die van ons eisen dat wij met hen meegaan naar zuidelijke

Willem Wilminks compassie met het arme en het kleine

stranden en ons daar van schoeisel en sokken ontdoen.’

Uit het gehele boek wordt duidelijk met hoeveel animo Wilmink zijn bruggen blijft slaan. De ontmoetingen met de Liverpoolse dichters sterkten hem in zijn vermoeden dat er geen terreinen zijn waar de dichtkunst niet komen mag. Hevig gelukkig noteert hij: ‘De Liverpoolers zijn erin geslaagd een nieuw soort publiek enthousiast te maken voor poëzie.’ Met passie dicht Wilmink (de twee betekenissen van het woord ‘dichten’ bestaan speciaal voor hém) ook de kloven van de tijd: de teksten van Anna Bijns, Cornelis Crul, Anthonis de Roovere en anderen krijgen van hem een voorlopig onverslijtbare jas: (naar Eduard de Dene)

Maar niets van de velden en niets van de slacht
dat de rijke niet slechts voor zichzelf ver gaarde,
want geen rijke heeft ooit aan verdelen gedacht:
er is geen barmhartigheid op aarde

Gouden regels

Opvallend is ook, vooral bij de afdeling Middeleeuws mengelmoes het plezier dat de ‘broodschrijver’ door de jaren heen heeft behouden in zijn arbeid. De onderhavige afdeling ontstond immers geenszins op bestelling. De arme dichter die naar eigen zeggen af en toe radeloos ‘op straat loop na te denken wat ik nú weer schrijven zal’ maakt kennelijk regelmatig wat voor het eigen genoegen.

Als ‘broodschrijver’ is Wilmink wendbaar en alomtegenwoordig, hij schreef voor Kinderen voor kinderen, hij verzon het broodje poep voor De film van Ome Willem, hij bedacht Hilversum 3 bestond nog niet voor Herman van Veen en hij maakte voor Wieteke van Dort een lied over Ons Indië - zo mooi dat het de Gordel van Smaragd-ganger Drs. P in peilloze bewondering de woorden ontlokte: ‘Dat snap je toch niet, dat zo'n Twentse boer zoiets maken kan!’

Wilmink komt op voor al wat arm is en klein. De poëzie is voor hen. Met verve schrijft hij over de Twentse textielbaronnen die uiteindelijk hun trekken thuiskregen, met weemoed rijmt hij over zijn eenvoudige jongensjeugd, met compassie dicht hij voor de grote-stadskinderen die aandacht, speelruimte en geborgenheid moeten ontberen. Dwars door al het engagement, dwars door al het technisch vakmanschap priemt bij Wilmink echter de man van de gouden regels, de wezenlijke dichter, de kampioen van het woord: (Uit: Hun huis is dood)

Een man die aan zijn leeftijd lijdt,
ontmoet een mooie kleine meid,
verwart haar lichaam met haar geest
Nog nooit zo ver van huis geweest.

Wilmink houdt niet van ‘ver van huis’. Nee, ‘ver van huis’ deugt het niet - zeker niet voor de poëzie. Wie weet waar Willem Wilmink woont? Willem Wilmink woont vlakbij.

■

Tegelijk met Verzamelde liedjes en gedichten verscheen de Willem Wilmink Omnibus (Wilminks beste verhalen voor kinderen). Uitgever: Bert Bakker, f29,90.