Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

Caricatuur als mislukt zelfportret
Leon de Winters Kaplan: in het voetspoor van de tijdgeest

Kaplan door Leon de Winter Uitgever: De Bezige Bij, 464 p., f34,50
Vertraagde roman Reportage door Leon de Winter Uitgever: In de Knipscheer, 120 p., f19,50. Tweede druk.

Carel Peeters

Zonder dat ik me er echt in verdiept heb zou ik een Margriet-, Viva- of Cosmopolitan-verhaal kunnen onderscheiden. In een Margrietverhaal moet een moeder voorkomen, in een Vivaverhaal een meisje met een moeizame verliefdheid op een jongen die al verliefd is op een ander. Een Cosmoverhaal zal zeker zulke zinnen bevatten: ‘Ellen was een modieus geklede vrouw die op mensen die haar niet kenden (zoals de mooie ober) een koele, afstandelijke en daardoor des te begeerlijker indruk maakte.’ Van een andere vrouw zal gezegd worden: ‘Zij was aantrekkelijk, intelligent, sensueel.’ Van een man die met één van deze vrouwen verwikkeld is geraakt zal geschreven worden: ‘Maar hij was haar door eigen onmacht kwijtgeraakt. Hij was bang dat hij niet in staat was de liefde van anderen (die hij wanhopig nodig had) op de juiste manier te beantwoorden.’ Van deze man zal bijvoorbeeld deze karakteristiek worden gegeven: ‘Hij had dik, donker haar en een jongensachtig, arrogant gezicht dat vrouwen aantrekkelijk vonden.’

In een Vivaverhaal is de liefde nog pril en verwarrend; in een Margrietverhaal is de gehuwde staat al bereikt en zijn er problemen; in een Cosmoverhaal is men al een beetje door de wol der relaties geverfd en maakt men snel en efficiënt berekeningen: is ze aantrekkeljk, sensueel, intelligent? De citaten uit het Cosmoverhaal komen uit de roman Kaplan van Leon de Winter, een roman waarin de hoofdpersoon al op de eerste pagina ‘met kinderlijke kreetjes soepel en genotvol’ bereden wordt. Het is bekend dat Leon de Winter vele registers kan bespelen en dat zijn virtuositeit die van een accordeonspeler die een potpourri ten beste geeft evenaart, maar wat mag de bedoeling zijn van het bespelen van het Cosmoregister? Dat is toch heel iets anders dan Kafka, Handke, Roth, Modiano? Is dit wat de schrijver Kaplan bedoelt als hij in de roman zegt dat hij het nu eens helemaal anders aan moet gaan pakken? Wat is hier aan de hand?

De verklaring kan maar het beste simpel zijn: De Winter heeft het over Kaplan, ‘de schrijver’, in de derde persoon, dus is hij degene die verantwoordelijk is voor de zinnen en de woordkeus. Het is waar dat Kaplan in de problemen zit (schaamteloos tijdgebonden ‘een soort mentale aids’ genoemd) en dat die problemen direct verband houden met het karakter van zijn schrijverschap, maar we kunnen toch moeilijk gaan aannemen dat Leon de Winter de problemen van Kaplan ter plekke is gaan oplossen door maar meteen zo los uit de pols te gaan schrijven? Kaplan, zo wordt verteld, heeft schoon genoeg van ‘esoterische esthetische literatuur’. Hij zegt dat wel in een enigszins overspannen toestand, maar het is onmiskenbaar dat De Winter hieruit de consequenties heeft getrokken in het eerste en grote stukken van het tweede deel van de roman. Het boek is weliswaar in de derde persoon, de hij-vorm, geschreven, de afstand tussen Kaplan en De Winter is afwezig. Het is De Winter die, zoals geciteerd, vrouwen en mannen op hun uiterlijk beschrijft op de manier van de eerste de beste pulpschrijver.

Hilarisch

Er heerst in Kaplan een bedenkelijk soort dubbelzinnigheid waar De Winter met zijn virtuositeit wel een rookgordijn voor optrekt, maar dat zichtbaar genoeg blijft. De schrijver waarover het in Kaplan gaat staat heel dicht bij de schrijver De Winter, maar hoe dicht blijft natuurlijk in het ongewisse. Die onzekerheid is tergend omdat Kaplans schrijverschap, zijn ideeën en manier van leven van een lachwekkend jet-set schrijverschap zijn dat bij uitstek geëigend is tot het produceren van grote delen van juist de roman Kaplan. Kaplan heeft boeken geschreven die De Winter heeft geschreven. Hij heeft ook boeken geschreven die De Winter niet geschreven heeft, zoals de roman over het huwelijk met Evelien, een regelrechte draak aan de samenvatting te zien. Kaplan heeft het soort existentiële- en schrijversproblemen die ook aan de orde komen in De Winters Vertraagde roman, een boek waarvan veel in Kaplan is terug te vinden.

De Winter heeft in Kaplan een hilarische of caricaturale versie van zijn huidige schrijverschap gegeven, maar het is onduidelijk waar de hilariteit precies begint en eindigt. Daarmee is het een onbetrouwbaar boek, want het is volstrekt onzeker waar De Winter staat als hij van Kaplan een wodka-drinkende, vrouwen versierende jet-set schrijver maakt met een curriculum dat verder heel dicht bij dat van hemzelf ligt. Het vreselijke van dit procédé is dat De Winter binnen dit flum-flum kader voor menige diepzinnigheid zorgt: ernstige zielsproblemen bij Kaplan. ‘Hij vocht nu tegen het bange jochie dat in zijn grote mannenlijf waarde’, lezen we. Moet de hilariteit zó ver doorgevoerd worden dat we medelijden moeten krijgen met het bange hartje van een he-man in de gedaante van een schrijver? En waar blijft de vader van deze schrijver, die moet dan toch ook om de hoek komen: ‘Hij had hem nooit kunnen zeggen dat hij van hem hield.’

Het rookgordijn dat De Winter optrekt om de rare figuur van Kaplan substantie te geven is, zoals wel vaker in zijn werk, uiteindelijk het interessantste: de achtergronden die hij zijn personages geeft, de zijpaden die hij in het verhaal bewandelt gaan vaak een eigen leven leiden, worden losgelaten om later weer opgenomen te worden. De Winter is een meester in het opbouwen van zulke netwerken, ook al levert dat menig los eindje op. Kaplan bevindt zich voor het grootste deel van de roman in Rome omdat zijn laatste boek Hoffman's honger verfilmd en in het Italiaans is vertaald. Daar woont ook Ellen, de vrouw met wie hij negentien jaar geleden een jaar lang heeft samengewoond, als twee studenten die in elkaar opgingen en voor elkaar bestemd leken tot het einde der dagen. Door een psychologisch misverstand gingen ze plotseling uit elkaar. In Rome zien ze elkaar (voor hem onverwacht) terug wanneer ze hem als vertegenwoordigster van de ambassade van het vliegtuig haalt. Drie jaar voor dit weerzien had hij haar in Cairo gezien, maar niet durven aanspreken omdat ze met haar zoon gehaast een ziekenhuis verliet. Dat was het moment waarop het mis ging met Kaplan: het terugzien van Ellen overtuigt hem ervan dat ze zijn ware liefde is geweest en dat besef veroorzaakt een creatieve blokkade die drie jaar later in Rome nog voortduurt.

Leon de Winter
jan van der weerd

Vrouwen

Dit mag het belangrijkste gegeven van de roman zijn, op De Winters weefgetouw is het maar een fragment van een patroon. Hoofdstuk twee, waarin wordt teruggekeerd naar Amsterdam negentien eerder, is heel anders van toon dan het eerste, dat 188 pagina's in beslag neemt. Hel is alsof bij dit verleden een proza hoort dat nog niet is aangetast door het soort leven dat Kaplan na het verlaten van Ellen heeft geleid. Dat leven werd beheerst door de vele vrouwen waarmee hij sliep (soms ook trouwde) en het schrijven van negen romans. De geschiedenissen met deze vrouwen worden fragmentarisch verteld. Ook zijn periodieke ontreddering, zijn tijdelijke behuizingen en de mensen die hij daar weer ontmoette. Zijn persoonlijke geschiedenis loopt door dit alles heen: hij is de zoon van een jood die zichzelf rijk heeft gehandeld in 's Hertogenbosch en wiens familie (en speciaal zijn broer, die net als Kaplan Leo heet) niet terug is gekeerd uit de oorlog. Ellen komt ook uit 's Hertogenbosch, maar in haar familie was men fout. Deze verschillende achtergronden brengt hen, afgezien van wat ze voor elkaar voelen, onbewust bij elkaar: allebei willen ze af van hun ‘verleden’. De Winter verbindt met de kern van het verhaal nog veel meer: zijn verhouding tot het jodendom van zijn ouders, zijn bezoek aan Cairo wordt uitvoerig beschreven, zijn vriend Rudy die met ‘Harry Fulisch’ polemiseert krijgt een aandeel, de stewardess Paula met wie hij zijn verblijf in Rome draaglijk maakt, het ziele- en gedachtenleven van Ellen, verhalen over een potente gorilla, over een man die vrijende paartjes doodschiet, het doen en laten van Ellens echtgenoot die bij de ambassade werkt enzovoort. Dit functioneert allemaal moeiteloos in het verhaal, maar slechts een deel ervan is meer dan wéér een uitweiding. Zijn vriend Rudy, die in Rome is omdat hij verliefd is op een fotomodel dat daar woont, is een van de meer functionele personages. Hij schrijft essays tegen Harry Mulisch omdat die in zijn boek De compositie van de wereld het wereldraadsel zou hebben opgelost. Wanneer zijn geliefde hem verlaat pleegt hij zelfmoord, in de ogen van Kaplan vooral een consequente daad waartoe hij niet in staat is. Door deze dood raakt hij nog meer in een draaikolk van onzekerheid, omdat hij denkt dat Rudy contact had met het echte leven en zich niet verschool in zijn boeken zoals hij. Kaplan, zo luidt zijn zelfbeklag, is altijd een lemen pop geweest, een Golem, en een krokodil die zich in niets kon verliezen, alles beschouwde als materiaal voor zijn boeken. Zijn tranen waren krokodillentranen. Zijn engagement in de tijd dat hij met Ellen was en meedeed in het studentenprotest, was niet meer dan de politieke vertaling van een persoonlijke onrust. Dergelijke sentimenten zijn al lang weg en hij weet niet meer wat te denken en te vinden.

Tijdgeest

In het tweede en derde deel van Kaplan is het feit dat Kaplan een jet-setschrijver is in het bijzonder hinderlijk, omdat deze caricatuur helemaal niet nodig is om voldoende contrast te veroorzaken met wat Kaplan in het diepste van zijn ziel eigenlijk wil zijn: ‘een vrome gazzan in een Poolse sjtetl, met een liefhebbende vrouw en acht schatten van dochters, een klein leven met kleine gedachten in een wereld die niet groter was dan het dorp waarin hij leefde’. Het contrast tussen dit (op zich ook weer overdreven) verlangen met Kaplans echte leven is belachelijk, ongeloofwaardig en goedkoop dramatisch. Wat Kaplan buiten zijn nieuwe en niet beantwoorde liefde voor Ellen ten diepste beweegt is voor een boek van deze omvang nogal dun: de wereld waarin hij zich bevindt is in de jaren tachtig dolgedraaid en hij weet er zijn weg niet meer in. In de gesprekken die hij voert zegt hij steeds de verkeerde dingen omdat hij ‘het niet meer

Vervolg op pagina 12