Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 9]

Heen en weer van assimilatie naar xenofobie
Amerika en de immigranten

Naar het beeld van de vrijheid. Immigranten en Amerika door Rob Kroes Uitgever: De Bataafsche Leeuw, 268 p., f42,50

M. van Rossem

Over de geschiedenis van de immigratie in de Verenigde Staten zouden gemakkelijk twee geheel verschillende boeken te schrijven zijn. Het ene boek zou een extreem positieve toon aan kunnen slaan. Het zou vermelden dat de Verenigde Staten tussen 1820 en 1920 meer dan dertig miljoen immigranten hebben opgenomen, veel meer dan enig ander land. Binnen enkele generaties waren de meeste van die immigranten in staat in de Verenigde Staten een beduidend aangenamer leven te leiden dan in hun land van herkomst mogelijk was. Neem bijvoorbeeld de joden die, straatarm aangekomen, binnen twee generaties vrijwel volledig zijn opgegaan in de goed verdienende top van de middenklasse. Deze positieve monografie zou ook zeer optimistisch afgesloten kunnen worden: in de afgelopen twee decennia hebben de Verenigde Staten meer dan zestig procent van alle immigranten in de wereld ontvangen. Geen andere grote industriële natie heeft ten opzichte van vluchtelingen van diverse pluimage zo'n liberaal beleid gevoerd als juist de Verenigde Staten. Een aanzienlijk deel van deze recente immigranten lijkt zich moeiteloos aan te passen aan het open en dynamische karakter van de Amerikaanse samenleving. In de grote steden struikelt men over de Vietnamese restaurants en Koreaanse groenteboeren.

Het zou echter precies even gemakkelijk zijn een heel somber boek te schrijven over de immigratie in de Verenigde Staten. Daarin zou honderden bladzijden lang in mineur verhaald kunnen worden van de discriminatie en de uitbuiting van de immigranten en van de in de Verenigde Staten diep gewortelde racistische vooroordelen. Dieptepunten in deze toch al treurig stemmende monografie zouden worden gevormd door de behandeling van de zwarten, de uitsluiting van de Chinezen, de discriminerende immigratiewetgeving van de jaren twintig, de internering van de Japanse Amerikanen tijdens de Tweede Wereldoorlog en de paranoïde vrees voor radicalen in de jaren vijftig. Compleet is deze opsomming dan nog allerminst.

Twee polen

Het is de charme van Naar het beeld van de vrijheid dat het deze beide hypothetische monografieën in één boek samenbrengt, dat bovendien aardig geschreven en overtuigend geïllustreerd is. Kroes laat in zes korte, essayistische hoofdstukken zien dat de reacties op de immigratie zich in de Verenigde Staten altijd bewogen hebben tussen twee intellectuele polen. Die polen hebben overigens niet alleen de reacties op de immigranten wezenlijk beïnvloed, zij lijken kenmerkend voor de gehele geschiedenis van de Amerikaanse cultuur. Rond de ene pool is een positief waardenpatroon gegroepeerd dat wordt gekarakteriseerd door openheid, tolerantie en een warme belangstelling voor al die mensen en zaken die een bijdrage zouden kunnen leveren aan de pluriformiteit van de Verenigde Staten. Rond de andere pool hokken de naargeestige normen en waarden van de kleinsteedse kleinburger. In dit tweede waardenpatroon is alles wat anders is per definitie gevaarlijk. Het is dit waardenpatroon, gedomineerd door angst en hypocrisie, dat in de geschiedenis van de Verenigde Staten regelmatig gezorgd heeft voor plotselinge erupties van hysterie en paranoia.

Een Poolse immigrant, 1907

De twee polen zijn in de Verenigde Staten nog steeds duidelijk aanwezig. Hoe extreem is niet het contrast tussen de kosmopolitische, rommelige, open en vitale cultuur van een stad als New York en de tastbare benepenheid en wurgende doodsheid van veel kleine steden op het Amerikaanse platteland. In New York is alleen al het straatrumoer voldoende om de reiziger gelukkig te stemmen. In de lobby van de Ramada Inn van Rock Falls, Illinois weet de reiziger binnen enkele minuten zeker dat er, noch voor hem, noch voor de mensheid als geheel enige hoop is. Op de Amerikaanse televisie kan een elegant en informatief nieuwsprogramma zonder enige overgang gevolgd worden door een evident waanzinnige dominee die meer dan een uur lang raaskalt over homofilie, pedofilie, necrofilie en nog talloze andere zaken die het geestelijk evenwicht van de gelovige burger bedreigen. De geschiedenis van de immigratie in de Verenigde Staten biedt de mogelijkheid om deze extreme bipolariteit in de Amerikaanse cultuur, althans gedeeltelijk, te verklaren.

Smeltkroesidylle

Pas na afloop van de napoleontische oorlogen begonnen de Europeanen op grote schaal naar de Verenigde Staten te emigreren. Weerstanden wekten die immigranten, voornamelijk Duitsers en Engelsen, aanvankelijk in het geheel niet. De Verenigde Staten konden de landverhuizers goed gebruiken en ieder die er een beetje over nagedacht had, was van mening dat de verhuizing voor de immigranten een zegen was. De nationale, sociale, religieuze en politieke scheidslijnen die de mensen in Europa verdeeld hielden, vielen in de Verenigde Staten als vanzelf weg. De nationale verschillen zouden in het nieuwe land wegsmelten en vervangen worden door een betere nationaliteit: de Amerikaanse. De oude Europese standsverschillen, zo dacht men optimistisch, bestonden in de Verenigde Staten niet. Daar was iedereen gelijk en niemand vanwege zijn afkomst de mindere van iemand anders. Verschillen in religieuze overtuiging waren er zeker ook in het nieuwe land, maar zij leken minder te tellen dan in het land van herkomst. In de Verenigde Staten kon iedereen geloven wat hij wilde en het hinderde zijn buurman niet. Politieke meningsverschillen konden minder tweedracht zaaien dan in Europa, omdat alle Amerikanen het eens waren over de spelregels van de democratie. Kortom, in alle denkbare opzichten kon de Europeaan zich in de Verenigde Staten bevrijden van zijn eeuwenoude kluisters. De eerste nieuwe natie zou ook een Nieuwe Mensch voortbrengen. De grote emancipatorische beloften die de Europese revoluties gewekt hadden, zouden niet in Europa maar in de Verenigde Staten vervuld worden. Dat was het ideaal; de Verenigde Staten als bevrijdende smeltkroes. De werkelijkheid was natuurlijk anders, al moet gezegd worden dat het ideaal nooit geheel verdwenen is. In de perioden waarin de meerderheid van de Amerikanen in de greep was van paranoia en xenofobie waren er altijd wel Amerikanen die hun verdwaasde landgenoten herinnerden aan de grote democratische belofte van hun natie.

Ellis Island, bij New York, de plaats waar 12 miljoen immigranten voor het eerst voet op Amerikaanse bodem zetten en waar ze keuringen en tests ondergingen

De eerste immigranten die de smeltkroesidylle verstoorden waren de leren die halverwege de negentiende eeuw, door honger gedreven, massaal naar de Verenigde Staten trokken. Dergelijke onaanzienlijke armoedzaaiers hadden de Verenigde Staten nog niet eerder ontvangen. De leren waren bereid voor zulke hongerlonen te werken dat zij in het gebruik zelfs goedkoper waren dan negerslaven. Zij verspreidden zich ook niet over het land, zij bleven in grote klonten bij elkaar zitten in de steden, waar ze hun stemmen aan de meestbiedende politici verkochten. Tenslotte waren zij katholiek; hun hele levenswandel was in strijd met het kleinsteedse, protestantse ethos van de Verenigde Staten. In hun afhankelijkheid van een vreemde autoriteit, te weten de paus, zouden ze misschien zelfs een soort vijfde colonne kunnen vormen. Het was voor velen de vraag of de Amerikaanse smeltkroes dit weinig belovende materiaal kon verwerken. En als het zo was dat de leren nooit echte Amerikanen konden worden, was het dan maar niet beter om ze te weren?

Aangeboren minderwaardigheid

Daarmee was het fundament gelegd voor het anti-immigratiestandpunt dat in de volgende decennia, terwijl de immigratie op grote schaal voortging, steeds meer aanhangers zou winnen. De kern van dat standpunt was de gedachte dal sommige immigranten, vanwege hun aangeboren minderwaardigheid, nooit Amerikanen in de ware zin van het woord konden worden. Als zulke ongeneeslijk minderwaardigen in groten getale zouden immigreren, bestond zelfs het gevaar dat ze de al aanwezige bevolking zodanig zouden corumperen dat de democratisch-protestantse essentie van de Verenigde Staten verloren zou gaan. Ongeveer gelijktijdig met de agitatie tegen de leren deed zich aan de Amerikaanse westkust een vergelijkbare situatie voor, die al in een zeer vroeg stadium anti-immigratiewetgeving opleverde. In de jaren zestig en zeventig waren er aan de westkunst grote hoeveelheden Chi-

[p. 10]

nese contractarbeiders gearriveerd, die zonder ooit te morren een opmerkelijke en gedisciplineerde ijver aan de dag legden. Dat leidde tot agitatie en discriminatie, waarin een racistische component prominent aanwezig was. De Ieren waren dan wel bijgelovige schooiers, ze waren tenminste blank. De Chinezen waren geel en hadden een staart. Daaraan viel niets te assimileren. Tot schande van alle betrokkenen, behalve die van de Chinezen, werd in 1882 de Chinese Exclusion Act aangenomen. Wettelijk was nu vastgesteld dat niet iedereen welkom was in de Verenigde Staten. Een gevaarlijk precedent.

Industrialisatie

In de jaren tachtig van de vorige eeuw veranderde de immigrantenstroom fundamenteel van samenstelling. Er kwamen nu steeds meer immigranten uit Zuid- en Oost-Europa; Italianen, joden, Polen en Russen. Deze zogenaamde ‘nieuwe’ immigranten weken in gedrag en gewoonten veel sterker af van het dominante Amerikaanse cultuurpatroon dan de immigranten waar de Amerikanen aan gewend waren. De bezwaren die al gemaakt waren tegen de leren klonken nu steeds luider en van steeds meer kanten. Konden al deze donkere drinkebroers, die, meer nog dan de leren, samenschoolden in de grote nieuwe metropolen aan de oostkust, wel geassimileerd worden? Waren de Verenigde Staten niet bezig hun eigen graf te graven? De angst voor de nieuwe immigranten werd nog gevoed uit een andere, krachtig vloeiende bron. In de decennia na de Burgeroorlog voltrok zich in de Verenigde Staten de industrialisatie in een ongekend hoog tempo. Wat een kleinschalige, agrarische natie was geweest, veranderde in een industriële natie, waar de grote steden de economie en de cultuur domineerden. De ‘oude’ Amerikanen, met de traditionele elite voorop, zagen deze ontwikkelingen angstig aan en kwamen tot de voor de hand liggende, zij het onjuiste, conclusie dat al die onbegrijpelijke veranderingen, die hele pervertering van het wezen van de Verenigde Staten, het werk waren van de immigranten en de industriële mogols die de immigranten in hun nieuwe fabrieken tewerkstelden. Wilde de ware geest van de Verenigde Staten gered worden dan moest de immigratie afgeremd of zelfs gestopt worden.

Natuurlijk waren er ook tegengeluiden. De industriëlen, de nieuwe machthebbers in het land, voelden niets voor stopzetting van de immigratie. Waar zouden ze de arbeidskrachten voor hun snel expanderende fabrieken vandaan moeten halen als er geen immigranten meer binnenkwamen? Idealistisch, niet zakelijk, waren de argumenten van degenen die verwezen naar het oude ideaal van de smeltkroes. Waarom zouden niet ook de ‘nieuwe’ immigranten, indien passend begeleid en opgevoed, geassimileerd kunnen worden? Amerikanisering kon een bewuste politiek zijn. Dat deel van de merkwaardige gewoonten van de immigranten dat niet gevaarlijk was, kon wellicht zelfs bijdragen aan de veelvormigheid van de Amerikaanse cultuur. Dit debat tussen de voorstanders van het behoud van de essentie van het pre-industriële Amerika en de meer kosmopolitisch ingestelden die meenden dat een industrieel, grootschalig en pluriform, maar desalniettemin democratisch Amerika geen verraad hoefde te plegen aan zijn oorspronkelijke emancipatorische zending, heeft decennia voortgewoed. Het is pas in de eerste helft van de jaren twintig beslist in het voordeel van de krachten van het behoud. Toen was het echter al lang te laat om het agrarische, kleinsteedse Amerika te redden van de ondergang. De overwinning van de reactie was een schijnoverwinning. De deelname aan de Eerste Wereldoorlog had de Amerikanen een enorme kater bezorgd. Ze wilden voorlopig met de buitenwereld zo weinig mogelijk te maken hebben en hoopten binnenlands de kleinsteedse idylle zoveel mogelijk te herstellen. In de golf van herstelconservatisme die in de jaren twintig over de Verenigde Staten sloeg, paste ook het besluit om de immigranten de toegang tot het land te ontzeggen. Nadat in 1921 al een voorlopige anti-immigratiewet was aangenomen, kwam het in 1924 tot een definitive wetgeving. De immigratie werd niet geheel stopgezet. Ieder land kreeg een bepaald immigrantenquotum toegewezen. De grootte van dat quotum was gerelateerd aan het percentage van de totale Amerikaanse bevolking dat de immigranten uit het betrokken land bij de census van 1890 vormden. Deze regeling discrimineerde de ‘nieuwe’ immigranten, die immers pas in de jaren tachtig in groten getale gekomen waren. De oude emigratielanden, Engeland, Duitsland en Nederland bijvoorbeeld, kregen quota toegewezen die nooit gevuld werden.

Met de grote stroom van immigranten was het nu afgelopen. In de jaren dertig vertrokken er zelfs meer mensen uit de Verenigde Staten dan ernaar toe gingen. In de late jaren veertig en in de jaren vijftig werden wel vluchtelingen en immigranten opgenomen, maar om werkelijk grote aantallen ging het in die decennia niet. Pas in de jaren zestig kwam er verandering in deze situatie. In 1965 presenteerde de regering Johnson een nieuwe immigratiewet. De discriminerende quotaregeling werd geschrapt en vervangen door meer objectieve criteria als gezinshereniging en beroepskwalificatie. Per jaar zouden 290.000 immigranten worden toegelaten. Dat de immigratiewetgeving juist in de jaren zestig vernieuwd is, is natuurlijk geen toeval. Na de geordende benepenheid van de jaren vijftig oriënteerden de Verenigde Staten zich in de jaren zestig opnieuw op de kosmopolitische, tolerante en extraverte pool van hun waardensysteem. Het Amerikaanse zelfvertrouwen was, tot aan de late jaren zestig, praktisch onbegrensd. Er was geen probleem dat de Verenigde Staten niet op konden lossen.

Sinds de jaren zestig zijn de Verenigde Staten weer een immigratieland, zelfs het belangrijkste immigratieland van de wereld, zoals aan het begin van deze bespreking werd opgemerkt. Het aantal immigranten dat per jaar het land binnenkomt is zelfs veel groter dan de 290.000 waartoe men in 1965 besloot. Veel immigranten komen namelijk illegaal binnen, via de niet effectief te bewaken grens met Mexico en op wrakke bootjes van de diverse Caribische eilanden. Pogingen om aan die stroom van illegalen paal en perk te stellen zijn tot nu toe zonder resultaten gebleven, al is er momenteel een nieuwe wetgeving in de maak.

Deze gecompliceerde geschiedenis, voorzien van soms vermakelijke, soms droef stemmende voorbeelden, is door Kroes voorbeeldig genuanceerd geschreven. Punt en contrapunt zijn steeds op de juiste plaats aanwezig. Zo geeft dit boek meer dan alleen inzicht in de geschiedenis van de immigratie, het biedt evenzeer, al lijkt dat gedeeltelijk een onbedoelde toegift, een verrassend perspectief op het paradoxale karakter van de gehele Amerikaanse politieke en culturele traditie.

■