Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

Hoogtepunten uit de wedstrijd van het leven
Deel twee van Roald Dahls niet-autobiografie

Going Solo door Roald Dahl Uitgever Jonathan Cape, 208 p., f36,95 De Nederlandse vertaling, getiteld Solo, verschijnt op 1 oktober bij uitgever De Fontein

Nico Scheepmaker

In 1984 verscheen Boy van Roald Dahl. Ondertitel (in de Nederlandse vertaling van Huberte Vriesendorp bij uitgeverij Fontein) ‘Jeugdverhalen’. Een soort autobiografie, die in de ene boekhandel bij de grote-mensenboeken van Dahl (Kiss Kiss, My Uncle Oswald et cetera) in de kast werd gezet, en in de andere boekwinkel tussen zijn even beroemde kinderboeken als Sjakie en de chocoladefabriek. Is Boy nu wel of geen kinderboek, of iets tussen kinderboek en volwassenenboek in? Mijn dochter van elf jaar, die alle kinderboeken van Dahl verslonden heeft, vond Boy toch nog iets te ouwelijk, te moeilijk, niet spannend genoeg.

Maar onder het hoofdje ‘by the same author’ heeft Jonathan Cape in Dahls vervolgautobiografie Going Solo, die op 1 oktober onder de titel Solo in de Nederlandse vertaling zal verschijnen. Boy onder het hoofdje ‘books for children’ ondergebracht. Dus toch een jongens- en meisjesboek!

Die ondertitel ‘Jeugdverhalen’ bij Boy is verwarrend. Betekent dat: verhalen voor de jeugd, of verhalen over Roald Dahls jeugd? Het Engelse origineel heet Tales of Childhood. In zijn voorwoord bij zowel Boy als Going Solo zet Dahl zich af tegen het idee dat het om autobiografieën gaat. ‘Een autobiografie is een boek dat iemand schrijft over zijn eigen leven. Het staat meestal vol met allerlei saaie details. Dit is geen autobiografie. Ik zou nooit mijn eigen geschiedenis schrijven. Toch zijn mij in mijn schooltijd en vlak erna een aantal dingen overkomen die ik nooit ben vergeten. (...) Ze staan stuk voor stuk, zelfs na vijftig en soms wel zestig jaar, in mijn geheugen gegrift. Ik hoefde nergens diep te graven. Ik hoefde ze alleen maar van de oppervlakte van mijn bewustzijn af te romen en op te schrijven. Sommige zijn grappig. Sommige zijn pijnlijk. Andere minder prettig. Ik denk dat het daardoor komt dat ik me ze zo levendig herinner. Alles is waar gebeurd.’

Geen autobiografie dus maar een samenvatting van de hoogtepunten van de wedstrijd die het leven in diepste wezen is. Een wedstrijd tegen het leven, en ook al gauw tegen de dood. Zeker in Roald Dahls geval, zoals in Going Solo blijkt. Boy bevatte de markantste gebeurtenissen in Dahls leven tot het uitbreken van de oorlog in 1939, toen hij drieentwintig jaar was. In Going Solo vat hij daar de draad weer op, maar eerst wijst hij er in zijn voorwoord nog eens nadrukkelijk op dat het niet om een echte autobiografie gaat: ‘Ieders leven is opgebouwd uit een groot aantal kleine incidenten en een klein aantal grote. Een autobiografie moet daarom, wil ze niet langdradig uitpakken, bijzonder selectief zijn en zich ontdoen van alle onbeduidende incidenten in iemands leven en zich concentreren op die gebeurtenissen die levendig in de herinnering zijn blijven hangen.’ Het is, dat moet gezegd, een buitengewoon geraffineerde manier om een autobiografie te schrijven, want het gevolg van deze methodiek is, dat zowel Boy als Going Solo van begin tot eind interessant, vermakelijk en uitermate leesbaar zijn, zonder dat je het gevoel krijgt dat Roald Dahl ons erg veel te kort doet door niet alles uit zijn leven te vertellen. Dat komt natuurlijk ook doordat hij niet alleen in een interessante tijd leefde (als Chinezen iemand alle kwaads toewensen spreken zij de hoop uit ‘dat hij in een interessante tijd zal leven’...), maar ook niet schroomde zich in het avontuur van die tijd te storten (in Boy voor de Shell naar Oost-Afrika, in Going Solo als vrijwilliger in de Royal Air Force), en daarnaast een scherp oog heeft voor wat er zowel belangwekkend als absurd is in het leven dat hij leidt. Een andere reden om ons niet te kort gedaan te voelen door de beperking die hij oplegt, is dat Boy en Going Solo bij elkaar al 367 bladzijden tellen, en hij is nu pas in 1941 aangeland, vijfentwintig jaar oud. Op 13 september is hij zeventig geworden, we hebben dus nog vijftig jaar van hem te goed, als je tenminste bedenkt dat hij twee jaar over 12½ jaar leven schrijft en we dus zeven jaar verder zijn als hij aan de niet-autobiografie van zijn laatste levensjaren toe is. Zelfs op zijn manier komt hij tenslotte op een niet-autobiografie uit van zo'n duizend bladzijden...

Groene mamba

De eerste tachtig bladzijden van Going Solo gaan over zijn Afrikaanse tijd: prachtige verhalen over een man en een oude dame aan boord van het schip dat hem in 1938 naar Mombasa bracht (de man besprenkelde de schouders van zijn jasje met een zilverig poeder en beklaagde zich in gezelschap over zijn roos, om te verbergen dat hij een pruik droeg op zijn geheel kale kop; de vrouw maakte een sinaasappel schoon en at die partje voor partje op met behulp van mes en vork zonder de sinaasappel aan te raken, omdat haar vingers zo niet vuil dan toch niet gesteriliseerd waren), gevolgd door spannende verhalen over een slang, de groene mamba, en een leeuw die de vrouw van de zwarte kok in zijn bek meesleepte alsof ze zijn jong was en zelfs niet door haar jurk heen had gebeten met zijn tanden!

Maar ja, dan begint het pas. De oorlog breekt uit, Roald Dahl meldt zich bij de RAF en krijgt in Nairobi een training van acht weken in de Tiger Moth. ‘A thing of great beauty’, iedereen die ooit in een Tiger Moth gevlogen heeft is er verliefd op geworden, hij had geen enkele slechte eigenschap, schrijft hij. Hij was er in feite te lang voor, kreeg daardoor de eerste keer in de open cockpit (hij stak er bovenuit) problemen met zijn ademhaling en vloog voortaan met een katoenen sjaal rond zijn neus en mond. Na de nodige solovluchten (‘going solo’) werd hij overgeplaats naar Ismailiya, waar hij een verouderde Gloster Gladiator toegeschreven kreeg, een dubbeldekker die in Engeland zelf al niet meer gebruikt werd. Hij was uitgerust met twee machinegeweren die door de draaiende propeller heen schoten, duizend kogels per minuut, zonder de propellerbladen ooit te raken dank zij een klein oliepijpje dat het afvuren synchroniseerde met de draaiing van de propellers: ‘The greatest piece of magic I have ever seen in my life,’ schrijft Dahl.

bert nienhuis

Van Ismailiya moest hij de Gladiator naar Abu Suweir vliegen. Wie geeft mij instructie hoe ik die Gladiator moet vliegen, vroeg Dahl. Niemand, was het antwoord. Hij had nu zijn brevet, dat moest hij zelf maar uitvinden. Ook werd hem niets verteld over het meest wenselijke gedrag tijdens een luchtgevecht. Dat zou wel blijken in de praktijk. Roald Dahl onthult dan dat het verhaal A Piece of Cake dat hij zo'n veertig jaar geleden over zijn crash met de Gladiator schreef, door de Saturday Evening Post veranderd werd. De titel werd ‘Shot Down in Libya’, en de tekst werd in zoverre gedramatiseerd dat de Gladiator door de vijand werd neergehaald, terwijl Roald Dahl ‘gewoon’ een noodlanding moest maken. Hij kreeg het bevel naar het 80ste squadron te vliegen, maar de plek waar dat zou zitten bleek echter geheel foutief, radio had hij niet aan boord, de benzine raakte op, het duister begon in te vallen, hij moest een noodlanding maken op een met keien bestrooide zandvlakte en de Gladiator boorde zijn neus in het zand. Dahl klapte naar voren, schedelbreuk, ingedrukte neus, paar tanden eruit, blind. Het vliegtuig vloog in brand, met grote moeite kon hij de riemen waarin hij vastzat losmaken, zich van zijn parachute ontdoen en zichzelf uit het vliegtuig rollen. De vlammenzee trok de aandacht van Britse troepen, zij zonden een patrouille uit, vonden Roald Dahl nog in leven, enzovoort: hospitaal, na lange tijd licht in ogen weer terug, en tenslotte voldoende herstel om weer te gaan vliegen.

Maar eigenlijk bedoel ik deze crash niet eens als ik zeg dat het een godswonder is dat hij nog leeft. Niet alleen dat maar drie van de zestien piloten waarmee hij zijn opleiding volgde de oorlog overleefden, maar hij behoorde ook tot de weinige overlevende piloten die in Griekenland met hun Hurricanes (het vliegtuig waar hij na zijn genezing in terechtkwam) tegen de veel beter uitgeruste Messerschmidts vele luchtgevechten voerden. Op een gegeven moment had Engeland nog maar twaalf Hurricanes in de buurt van Athene gestationeerd staan, terwijl de Luftwaffe daar over een duizendtal toestellen beschikte. Toen besloot de een of andere hoge generaal dat het voor het moreel van de Atheense bevolking, die de Duitse troepen al voor haar poorten wist, goed zou zijn als de hele Engelse luchtmacht in Griekenland even een paar rondjes vloog boven de stad. Alle twaalf tegelijk! Dat was op 20 april 1941. Die twaalf schamele Hurricanes werden boven Athene al gauw omzwermd door 109's en 110's van de Luftwaffe. De bewoners van Athene die dit massale luchtgevecht met het hoofd in de nek volgden, schatten het aantal Messerschmidts later op zeker tweehonderd. Tweehonderd! Vijf van de twaalf Hurricanes werden neergeschoten, tweeëndertig van de tweehonderd Messerschmidts, maar Roald Dahl ontkwam, al was zijn toestel doorzeefd met kogels. Hij beschrijft dat allemaal heel koeltjes, een beetje terloops eigenlijk, zes bladzijden, dat is alles, hoewel het toen toch maar een haar gescheeld heeft of de jeugd van de wereld had nooit van Sjakie en de chocoladefabriek gehoord. En even terloops krijg je, zonder dat Roald Dahl daar erg de aandacht op vestigt, een wanhopigmakend beeld van de inefficiency waarmee, althans in 1940 en 1941, de oorlog door de Engelsen gevoerd werd, en het zorgeloze gemak waarmee van bovenaf met mensen werd gespeeld alsof het fiches waren in een of ander kinderspel.

Roald Dahl in 1938 vlak voor zijn bootreis naar Mombasa

Roald Dahl beschrijft dat allemaal zonder zich daar verder druk over te maken of zelfs maar een beschuldigende vinger te heffen: het was zo, zo is de oorlog nu eenmaal, zo zit het leven nu eenmaal in elkaar. Maar ik heb menig gedegen boek over de Tweede Wereldoorlog gelezen waarin lang niet zo duidelijk werd als in Going Solo dat oorlog in feite een maatje te groot is voor mensen, om hem een beetje adequaat te kunnen voeren.

■