Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 12]

Ik wil me ervoor hoeden de ‘Hillesum-uitgever’ te worden
Jan Geurt Gaarlandt van uitgeverij Balans

De laatste jaren zijn bij verschillende Nederlandse uitgeverijen nieuwe redacteuren gekomen die het gezicht van de uitgeverij zijn gaan bepalen. Soms kwamen ze van andere uitgeverijen, soms doken zij uit het niets op. Bij de uitgeverijen Ambo, Balans, Contact, De Bezige Bij en Van Oorschot deden zich zulke veranderingen voor. Wie zijn deze nieuwe uitgevers? In de komende tijd zal Joost Nijsen gesprekken met hen voeren, te beginnen met Jan Geurt Gaarlandt die op 1 februari zijn eigen uitgeverij Balans begon nadat hij bijna tien jaar onder de paraplu van Unieboek de leiding had van de uitgeverij De Haan.

Joost Nijsen

In 1975 verscheen bij Van Oorschot de dichtbundel Het ironisch handvest. Het was Gaarlandts eerste en voorlopig laatste gepubliceerde eigen werk. De uitgever als mislukte schrijver? Op de leeftijd waarop men van het schrijverschap pleegt te dromen overwoog Gaarlandt de domineesbef.

‘Ik had het gevoel dat ik iets moest bijdragen, een soort positieve invloed moest uitoefenen. Maar al vanaf het eerste jaar dat ik theologie ging studeren was ik af van het denkbeeld dominee te worden. Het paste toch niet helemaal in mijn doen en laten. Een aantal van mijn vrienden is wel predikant geworden. Ik zat in een theologisch dispuut en met enkele mensen daaruit heb ik nog een goed contact. Maar de theologische taal is dermate onfatsoenlijk... absoluut niet te volgen, een codetaal waarvan een gewoon mens niets kan maken. Juist waar het de theologie betreft zou zo'n taal vermeden moeten worden maar dat is kennelijk onmogelijk.’ Tussen het beroep van dominee en dat van uitgever ziet hij wel enige overeenkomst. ‘Als ik ernstig aan zelfonderzoek doe denk ik wel dat ik als uitgever iets wil, dat ik bepaalde fenomenen en bewegingen in de maatschappij wil belichten, daar bij wil zijn. Een beetje wrikken. Ik zoek in zekere zin de controverse wel op, word aangetrokken door iemand als Lakeman, überhaupt door individualisten, mensen die tegen het massale in werken. Ik wil de stem van het individu laten horen in die massale tijd waarin we leven, een plaats proberen in te ruimen voor individuen met een opmerkelijke stem: dat wil ik eigenlijk wel graag en dat is een beetje domineesachtig natuurlijk.’

In de vierde klas van het gymnasium ontdekte Gaarlandt het werk van Louis Couperus. Hij minderde drastisch zijn activiteiten op het sportveld en begon ‘als een gek’ te lezen. Van zijn studie theologie aan de Leidse universiteit interesseerden hem vooral de literair-historische aspecten. Hij verdiepte zich in Heidegger en Chr.J. van Geel en schreef gedichten. Op enkele publikaties in tijdschriften als Tirade en De Gids volgde, in 1975, het poëziedebuut bij Van Oorschot. Ondertussen was hij afgestudeerd en als literair criticus actief voor de Volkskrant en Vrij Nederland.

Jan Geurt Gaarlandt
hans van den boogaard

‘Er gebeurde in die jaren niet zo erg veel in de Nederlandse literatuur, het was vlak voor Jeroen Brouwers losbarstte met zijn polemiek. Ik bewonderde hem zeer. Achteraf vond ik die vijf jaren toch nog redelijk geslaagd omdat Brouwers zei dat hij mijn kritieken volgde en er waardering voor had.’

In 1977, op eenendertigjarige leeftijd, werd hij uitgever. Niet bij een van de toonaangevende literaire uitgeverijen maar bij de toen nog in Haarlem gevestigde non-fiction-uitgeverij De Haan. De hoofddirectie van Unieboek, het concern waartoe De Haan behoorde, zag tevreden toe hoe Gaarlandt in enkele jaren tijd een persoonlijk én rendabel kwaliteitsfonds opzette met verkoopsuccessen als Het verstoorde leven, de dagboeken van Etty Hillesum en Het gaat uitstekend van Pieter Lakeman. Hij bezat een grote mate van zelfstandigheid maar verzette zich gaandeweg tegen de toenemende centralisatie binnen Unieboek. De gevolgen van deze centralisatie dreigden desastreus voor de uitgeverij te worden. Na vergeefse pogingen om met een groep van twaalf een zelfstandig bedrijf te beginnen, besloot hij ten slotte zelf een nieuwe uitgeverij op te richten.

Met een mooie doorsnee uit het De Haan-fonds onder zijn arm en vergezeld van zijn medewerkers Babs Luijken, Wies Goossens en Bert Veen verliet hij het concern. Aan een Amsterdamse gracht startte hij op 1 februari jongsleden een eigen uitgeverij. De zo juist verschenen eerste aanbieding kondigt werk aan van onder ander andere professor Bastiaans, Bram Stemerdink, G.L. van Lennep en J.L. Heldring. En natuurlijk: Etty Hillesum.

Autobiografieën

In een persoonlijk woord vooraf bij de eerste aanbieding schetst de uitgever het decor: ‘Het lawaai van het verkeer valt weg voor wie de lange gang van de Herengracht 64 binnenloopt en in het achterhuis de deur naar de uitgeverij opent. Twee grote kamers met uitzicht op een stille tuin, een beuk, een kastanje, jasmijn en gouden regen. Het lawaai maakt plaats voor de activiteit van een nieuwe uitgeverij.’ Hij beschrijft vervolgens de weg naar zelfstandigheid en de weg die de uitgeverij van plan is te gaan. Van een naamsverklaring ontbreekt bij dit alles elk spoor.

‘Ik had honderden namen de revue laten passeren en toen vroeg een vriendin mij: wat bén jij eigenlijk, astrologisch gezien? Na enig bedenken kon ik zeggen dat ik een weegschaal ben. O, balans, zei ze toen. Die klank beviel me en ook het begrip vond ik wel passend. Als ik met een boek de ene kant in ga heb ik ogenblikkelijk de neiging ook die andere kant te laten zien. Ik zoek toch het evenwicht, een evenwicht tussen extremen. Maar eigenlijk wil ik over het woord balans helemaal niet praten.’

Hij benadrukt dat het hem bij de naam van zijn uitgeverij vooral om de klank gaat, zoals dit het geval is bij ‘Contact’ en ‘De Harmonie’. Maar de vlag dekt hier toch echt de lading. Opvallend vaak gebruikt de uitgever in zijn betoog de enerzijds-anderzijdsconstructie. Op de vraag bij welke politieke richting hij zich thuisvoelt pakt hij het revers van zijn colbert en zegt, glimlachend: ‘Mijn blazer heeft zoals je ziet een rood randje. En ik draag hem op een spijkerbroek. Iets van het een, iets van het ander.’ Een van zijn uitgeversidealen is een reeks autobiografieën van mensen uit de Nederlandse politiek, wetenschap en het bedrijfsleven. In een acquisitie voor deze reeks gaat hij weer niet één kant op. Hij gaf bij De Haan memoires uit van Marcus Bakker en Mient Jan Faber maar is evengoed al jaren bezig Van Agt voor zich aan het schrijven te krijgen.

‘Van Agt kan schitterend schrijven. Hoewel ik helemaal niet zijn politiek aanhang lijkt het me van belang dat hij zijn politieke memoires op schrift stelt. Hij aarzelt nog, dat vind ik jammer. Ik denk dat politici toch bang zijn dat wat ze opschrijven tegen ze gebruikt kan gaan worden. Hun memoires moeten natuurlijk geen privé-karakter hebben, boven het strikt persoonlijke uitstijgen. Of het ook echt in de vorm van een reeks gegoten moet worden weet ik nog niet. In ieder geval heb ik al contact met veel mensen die op die autobiografische lijn passen.’

Van de oud-minister van Defensie Bram Stemerdink publiceert Balans dit najaar diens Dagboeken, waarin Luns, Den Uyl, generaal Haig en andere politici een rol spelen: ‘Buitengewoon openhartige dagboeken.’ Gaarlandt wil Stemerdink nog wel voorstellen een paar dingen om te gooien. ‘Dat vind ik de interessante kant van het uitgeven: samen met een schrijver een boek maken. Zo wordt ook het boek van Bastiaans (Isolement en bevrijding) in volledig overleg samengesteld. Hij staat te boek als een gevreesd iemand maar ik heb met hem een uitstekende samenwerking. Het is een controversiële maar ook zeer interessante man. We bundelen de stukken die de essentie vormen van zijn werk, zijn denken. Bij het selecteren zeg ik dan tegen hem: dit en dit moet anders want zo is het absoluut niet te begrijpen voor het iets grotere publiek dan het professionele. Zo kom je samen tot een bepaald idee en dat wordt dan langzaam vormgegeven. Dat vind ik een creatieve manier van uitgeven. Daarom kies ik vooral voor nonfiction. Bij een literair auteur heb ik toch altijd het idee dat hij zelf moet weten wat hij wil met zijn manuscript. Misschien dat er over wat komma's en punten gesproken kan worden maar niet over de richting waarin zo'n manuscript gaat. Ik zou er moeite mee hebben een literair auteur voor de voeten te lopen. Daarbij komt dat ik het benauwd krijg als ik eraan denk dat ik weer een Nederlands literair werk zou moeten beoordelen, dan zie ik mezelf terug in dat kamertje waarin ik als criticus

[p. 13]

al die boeken moest bespreken. Op het laatst begon me dat echt moeilijk te vallen en dan word je korzelig en vervelend in je kritieken, waarmee je de auteur trouwens geen recht doet.’

Etty Hillesum

Uit deze persoonlijke manier van uitgeven (mensen benaderen met een idee, bij de totstandkoming van het boek nauw betrokken blijven) vloeit de Nederlandse oriëntatie van de uitgeverij min of meer voort. Toch heeft Balans de bedoeling meer buitenlandse boeken uit te geven.

‘Volgend jaar geven we zes of zeven vertalingen uit, dat is nieuw voor mij. Omdat je het contact met de auteur mist vind ik het dus niet zo'n originele manier van uitgeven, je koopt gewoon een boek van een ander. Maar het gaat ook wel eens anders, Samuel Pisar bijvoorbeeld woont in Parijs en daar onderhoud ik goede contacten mee.’

Een hechte band kreeg hij in de loop der jaren ook met auteurs als Abraham Soetendorp, W.L. Brugsma, Vincent Mentzel en Pieter Lakeman.

‘Langzamerhand raak je met ze bevriend, zonder dat je daar nu echt aan wérkt, zoals literaire uitgevers soms doen. Je hebt literaire uitgevers die echt in zo'n vriendenclub van schrijvers zitten, daarmee de kroeg induiken. Zo ver gaat dat bij mij niet. Ze bellen me wel eens op 's avonds, dat vind ik prima. Maar een hang naar dagelijks geborrel met auteurs heb ik niet, soms ga ik met ze eten, tussen de middag of 's avonds. Gaandeweg ontstaat er dan toch een netwerk van talloze mensen die je in de loop der jaren goed hebt leren kennen. Dat netwerk is soms een vangnet: die mensen kennen weer andere mensen en loodsen die de uitgeverij binnen, met als aanbeveling vaak: met die uitgever kun je rechtstreeks communiceren. Want dat werkt sterk: auteurs willen graag regelrecht met een uitgever praten en niet via drie telefonistes en secretaresses.’

Gaarlandt is geen uitgever die bij de brievenbus gaal zitten wachten tot er een goed manuscript binnenvalt. Voor zijn eerste uitgave schreef hij naar Hawaï. ‘Het uitgeven van de memoires van de verzetsman Bob van der Stok was mijn eerste daad als uitgever. Ik had het plan al toen ik criticus was. Bij ons thuis had ik altijd over hem gehoord, hij was een vriend van mijn vader en behoorde tot de drie overlevenden van de zogenaamde great escape, een heel spectaculair verhaal. Dus ik dacht: ik zou die man eens op moeten sporen. Hij bleek inmiddels in Hawaï te wonen. Ik schreef hem en hij heeft in ijltempo zijn memoires geschreven. Er werden er 20.000 van verkocht. Geweldig natuurlijk, hoewel ik nog niet eens doorhad toen hoevéél dat was, op aantallen had ik in die eerste jaren als uitgever nog weinig kijk.’

Zijn volgende belangrijke vondst was het werk van Etty Hillesum. ‘Nou, vóndst zou ik het niet durven noemen. Ik zou eerder een beetje half theologisch zeggen dat het mij gevonden heeft. Ik was geïnterviewd door iemand. Klaas Smelik. Hij merkte dat ik belangstelling had voor én de Tweede Wereldoorlog én het jodendom. Nu had hij in zijn familie altijd een manuscript bewaard gezien waar uitgevers nooit voor te porren waren geweest. Toen heb ik hem opgezocht en ik zie me nog gaan zitten in zijn zitkamer. Ik las éven die blaadjes en dacht: dit moet ik meenemen, onmiddellijk. Vanaf dat moment ben ik er hevig door gefascineerd geweest. Stukje bij beetje is het hele manuscript bij me thuis gekomen en op 1 oktober 1981 is Het verstoorde leven verschenen en daarna Het denkende hart van de barak en In duizend zoete armen.

Er was Gaarlandt alles aan gelegen deze titels onder te brengen in zijn nieuwe uitgeverij. ‘Over Hillesum wilde ik absoluut geen conflict forceren. Ik heb er véél voor moeten betalen maar dat had ik er voor over. Ik ben met haar werk emotioneel te veel verbonden om het zo maar bij Unieboek achter te kunnen laten. Het verzameld werk dat nu uit gaat komen betekent heel veel voor ons. Bijna duizend pagina's. Er is al jaren een hele ploeg aan bezig. Magnifiek dat we daar onze uitgeverij mee kunnen beginnen. Om de buitengewoon interessante inhoud én om de vorm: alle facetten van het boek komen bij de produktie aan de orde, tot aan de kleur en de plaats van het leeslint. Ik wil me er trouwens voor hoeden de “Hillesum-uitgever” te worden. Aan zo'n odium ontkom je natuurlijk niet, daar heeft het te veel voor teweeggebracht, maar ik geef méér boeken uit. Er zijn altijd uitschieters en met die boeken word je verbonden. Maar aan de andere kant is het toch het geheel van het fonds dat je op den duur een naam moet geven.’

Mient Jan Faber

Een van de weinige literaire boeken in het Balans-fonds is Brieven aan een jonge dichter van Rainer Maria Rilke. Hoe komt dit werk in de aanbieding terecht? ‘Hillesum leefde sterk onder de invloed van Rilke, dat bracht mij bij zijn werk. Het kwam uit Hillesum voort. Een wat indirecte weg misschien maar je laat je toch weer inspireren door háár inspiratiebronnen. Een puur literaire uitgever zou ik nogmaals niet willen zijn, we zitten in een erg klein taalgebied en de velden zijn al in hoge mate verdeeld. Om nou mee te doen met de slag om debutanten, in de marge van de literatuur iets te proberen... En dan kom je op de moeilijkheid: moet ik misschien van ándere uitgevers auteurs zien te krijgen? In dit vak willen we graag de code handhaven dat je van eikaars auteurs afblijft, dus dat kan ook niet.’

Als elke uitgever heeft Gaarlandt naast goed verkopende boeken ook missers op zijn naam staan. ‘Wat uitgesproken tegen mijn verwachting slecht gegaan is zijn de dagboeken van Mient Jan Faber. Daar had ik een hoge verwachting van. Toen ik met Faber over dat boek begon te overleggen was hij op het toppunt van zijn invloed, bij verschijnen was de aandacht voor hem op het dieptepunt. Toen het uitkwam dachten de mensen: nu weten we het wel. Er waren te veel jaren overheen gegaan voor het verscheen. Verder stond ik volledig achter dat boek maar in uitgeversogen is het mislukt.’

Toen Gaarlandt kritieken schrijven werd hij vanzelf ook kritischer op zijn eigen werk. Als jeugdzonde beschouwt hij Het ironisch handvest niet, maar hij wil niettemin nog maar ‘drie of vier van die gedichten’ erkennen. De gedichten die hij in de laatste acht jaar schreef bundelde hij voor vrienden bij zijn afscheid van Unieboek. Het bundeltje bevat acht gedichten (één per jaar) plus een nawoord. Zijn in 1974 overleden vader is voor alle gedichten de inspiratiebron.

‘Mijn vader heeft vanaf de achtergrond, zonder het zelf met zo veel nadruk te willen, een grote en plezierige invloed op me uitgeoefend. Vanaf het moment dat hij overleed is hij uit die achtergrond te voorschijn gekomen. Ik heb eigenlijk zo'n gelukkige jeugd gehad dat ik helemaal geen recht op schrijven heb.’ Zijn hoofd zal er de komende tijd ook niet naar staan.

‘Het zijn spannende tijden voor ons. Ik ben niet pessimistisch gestemd, we zijn ervan overtuigd dat de auteurs die in het fonds zitten goed zijn en dat ook het netwerk daaromheen interessante boeken zal gaan voortbrengen. Maar je weet als uitgever nooit of een boek het zal gaan doen of niet. Elke keer ben je weer in spanning. Gaan de mensen het boek kópen? Zie je het bijvoorbeeld op een verjaardag binnenkomen? Hoe prozaïsch het ook klinkt: als mensen het elkaar cadeau gaan doen weet je: het is in orde. Eigenlijk moet je altijd vlak nadat een boek verschenen is naar een verjaardag toe.’

■