Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 6]

Het geloof dat iedereen het beste uitkomt
Het verhaal: een gevoelige, onsentimentele roman

Het verhaal door Koos van Zomeren Uitgever: De Arbeiderspers, 131 p., f24,50

Diny Schouten

‘Geloof me,’ verzoekt Felix Rutten al op de eerste bladzijde van Van Zomerens Het verhaal aan de lezer. Die lezer doet niets liever dan dat: Het verhaal bevredigt in alle opzichten de behoefte aan sensationele onthullingen. Zo is Rutten, de ik-figuur van Van Zomerens nieuwste - kleine - roman, dichter, journalist, (achtereenvolgens bij Het Vrije Volk, De Tribune, en een groot publieksblad dat ditmaal niet Deze Week heet), metaalarbeider, links activist en schrijver van boeken ‘waarin met lijken wordt gestrooid als met pepernoten’, én van een boek met interviews van mensen die in 1900 geboren zijn. Het klopt, inclusief het geboortejaar, allemaal perfect met de biografische antecedenten van Ruitens auctor intellectualis, tot en met een boek ‘over een man die in de oorlog zijn vader is kwijtgeraakt’, dat te herkennen is als Otto's oorlog.

Met Otto's oorlog (1983) maakte Van Zomeren zijn tweede literaire debuut. Het eerste was Terloops te water (1966), ‘waarin hij uiting gaf aan de gevoelens van een jongere over de zinloosheid van het leven,’ zegt het lexicon. Tussen die eerste literaire roman en Otto's oorlog ligt een flink aantal politieke thrillers en detectives. Het moet een harde wet zijn die aan een thrillerschrijver verbiedt om zich tot de literatuur te bekeren.

In Het verhaal laat de schrijver via zijn personage Felix Rutten zijn teleurstelling blijken over gebrek aan literaire erkenning: ‘Ik had geen succes gehad met dat boek en het was geen schande om geen succes te hebben met een boek, maar toch lichtelijk pathetisch om geen succes te hebben met een góéd boek.’ Dat klinkt nogal sip, zo niet pathetisch. Ik neem maar even aan dat Van Zomeren het succes in verkoopcijfers uitgedrukt had willen zien. Otto's oorlog heeft prachtige recensies gekregen, die geheel op hun plaats waren, want het is een prachtig boek, en Otto Stein, handelaar in witgoed en lingerie, levert als gedenkwaardig personage een substantiële bijdrage aan de Nederlandse letteren.

Van Zomerens kwaliteiten als ‘goed verteller’ met gevoel voor suspense zullen ook ditmaal geen garanties geven om literair voor vol te worden aangezien, ben ik bang. Vooroordelen kunnen tenslotte een taai leven leiden. De ingrediënten van Het verhaal: een zelfmoord, het politieke ‘hot item’ van een mogelijk Hollands My Lai tijdens de politionele acties op Java, en een minister die dat in de doofpot lijkt te willen stoppen, plus een extreem-linkse activist en journalist die de rol heeft van investigator, zijn spectaculair genoeg voor een politieke thriller. De actie wordt echter vertraagd door Van Zomerens wonderbaarlijk sfeervolle overpeinzingen, en het lijkt not done voor een crime-auteur om de zinloosheid van het leven, anders dan met cynisme, aan de orde te stellen. Misschien stelt dat de literaire fijnproever, schrikachtig voor spanning en sensatie, gerust.

Vogels en seizoenen

Hoogst literair in Het verhaal zijn Van Zomerens metaforen: het leven wordt opgevat als schaakspel, als droom, als jungle, en, wat minder voor de hand liggend, als een zich verstoppend egeltje: ‘Zolang je kijkt komt het niet tevoorschijn, en als je even niet oplet is het opeens verdwenen.’ De milde midlife-crisis van de hoofdpersoon, bijna veertig en tobbend over de voorbije helft van het leven, zet hem aan tot zulke weemoedige gedachten. Somber maar sfeervol zijn ook de natuurbeschrijvingen en opmerkingen van ornithologische aard. Eidereenden ‘in prachtkleed’, uilen, torenvalken, houtduiven, knobbelganzen en gakkende ganzen zijn stemmingbepalend. Ze vervullen de hoofdpersoon met melancholie en lichte jaloezie. ‘De natuur kent geen schuld, hoogstens verwondering,’ staat ergens.

Koos van Zomeren door Peter Vos

Vogels en seizoenen vormen fraaie extra ornamenten aan het eigenlijke verhaal, hoewel het enige moeite kost om een ‘eigenlijk’ verhaal aan te wijzen. Er is allereerst de levensloop van Felix Rutten: zijn wat kleurloze jeugd, journalistieke loopbaan, mislukte en gelukte huwelijken, teleurgesteld idealisme en zijn restanten van optimisme. Daarnaast, of beter gezegd, daar doorheen, is er de reconstructie van het verleden van zijn oom, zijn naamgenoot en ‘sergeant eerste klas’ Felix Rutten. Diens schuldcompex over deelname aan een massamoord tijdens politionele acties in Tjiawi, Java, en zijn nogal pathetische zelfmoord (met een klewang) jaren na dato, levert ‘het verhaal’ op waarnaar de titel verwijst, en geeft ook structuur aan de roman. ‘Het verhaal’ van de versomberde oom Felix heeft een verrassende ontknoping, maar voor de neef blijven er open vragen, zoals de rechtvaardiging van de zelfmoord anders dan ‘een misselijke manier om jezelf aan je medemensen op te dringen’, het ‘recht’ van een oud KNIL-soldaat op een ‘omgekeerd concentratiekampsyndroom’, en de vraag of oom Felix stierf voor een fictie, en of dat niet voor álle soldaten geldt.

De achterhaling van de feiten, het ‘thrilling’ element van het boek, vormt niet de kern van de roman. Voor de neef is de conclusie, met ‘een wanhopig soort deernis’ getrokken, dat ‘iedereen gelooft wat hem het beste uitkomt’ van veel groter belang.

Dat iedereen gelooft wat hem het beste uitkomt, was de pesterige stelling van een zich afzettende puber. Er zit een mooie ironische draai in het verhaal dat het ooit als vernietigend bedoelde oordeel over gelovige medemensen achteraf ook voor hemzelf blijkt te gelden. Zijn ‘bekering tot de Jezus van 1970’, zoals Felix zijn toetreding tot de extreem-linkse splinterpartij KPN/ml betitelt, levert mooie monkelende hoofdstukjes op. Het geloof in het heil van de revolutie, het ‘baarmoederlijke’ gevoel ‘een radertje te zijn in de gigantische machine van de geschiedenis’ wordt met sarcasme beschreven als ‘het geloof dat hem het beste uitkwam’. Achteraf zijn er schuldgevoelens, over medeplichtigheid aan de politburo-methodes van zijn kameraden. Er is een komisch hoofdstukje over een op het oog onschuldige bemoeienis van de partijtop met het liefdeleven van drie overspelige partijgenoten, maar daarvan beseft Felix jaren later de wreedheid. En hij schaamt zich: ‘Toeschouwer zijn bij een misdrijf kan genoeg zijn om een misdadiger van je te maken.’ Die observatie, nogal zwaar op de hand, verbindt hem met het morele dilemma van zijn oom, voor wie er zonden zijn ‘waarvoor geen vergiffenis bestaat’.

Misselijk ventje

Er schuilt in Het verhaal het gevaar van een al te grote heldenrol voor oom Felix, maar dat wordt keurig bezworen: de glans en glorie van oom Felix' martiale snor, krijgshaftig uniform en indrukwekkend optreden, is sinds de kindertijd reeds lang ontluisterd en vervangen door het beeld van een nukkige, zeurende en bij tijden drankzuchtige vrijgezel zoals zijn neef hem in later jaren ziet. Al te grote idealisering wordt ook verhinderd door ‘een misselijk ventje’ dat in Felix' hoofd rondspookt, hem influisterend dat oom Felix maar een doodgewone oom was, géén ‘metafoor voor God’. Maar er zijn ook zeer ontroerende kinderherinneringen aan hem: oom die zijn neefje schaken leert, wijze levenslessen geeft, en de benijdenswaardige bezitter is van twee gedenkalbums: Soldaat Overzee en Kerels van de Daad. ‘Hij was de eerste man op wie ik verliefd werd,’ een opmerking die nauwelijks gemaakt hoeft te worden: het is voelbaar.

Stof te over allemaal voor een gevoelige roman, die bij Van Zomeren heel onsentimenteel uitpakt. De drieëndertig korte hoofdstukjes, in een wonderlijke volgorde geplaatst, zijn dwingend en spannend. Het leukst is Van Zomerens een beetje kwaaiige toon: grimmig en wantrouwend tegenover het verleden, maar met ‘een wanhopig soort deernis’ voor een oom, die - hoe miezerig en larmoyant ook - een poging ondernam om zo niet zijn leven, dan toch zijn dood inhoud te geven.

■