Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

Alles past paradoxaal in elkaar
Maurits en de feiten: Gerrit Krol en nietswaardigheid van de mens

Maurits en de feiten door Gerrit Krol Uitgever: Querido, 158 p., f28,50

Cyrille Offermans

Gerrit Krol schuwt de definitie niet, ook niet als het om ondefinieerbare zaken gaat. Zo geeft hij in het essay De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels (1981) de volgende definitie van literatuur: ‘Een beeld, of gedachte, in mooie bewoordingen neerzetten, of oproepen, zodanig dat je zegt wat een mooi beeld is dat, of wat een mooie gedachte.’ En in een vermetel streven naar nog radicalere eenvoud (een streven dat Krol siert, maar hem ook nogal eens, zoals hier, vage trivialiteiten van de eerste orde oplevert): ‘Literatuur is een mooie tekst met een mooie betekenis. Literatuur is iets dat eerst en vooral mooi is.’ Daar kijkt de lezer wellicht van op - vindt Krol, toch een meester in het impliciete mededelen, het per se nodig dat mooie tot zesmaal toe te cursiveren? beschouwt hij zichzelf in alle ernst als estheet?

Nou nee, dat laatste is waarschijnlijk niet direct het geval, want ook over wat mooi is heeft hij zo zijn eigen opvattingen: ‘Mooi is iets dat in elkaar past en dat niet nuttig is.’ Dat neigt minder naar de zinnelijke vervoering van de estheet dan naar het nuchtere functionalisme van de ietwat kinderlijke constructeur. En inderdaad, meteen na de definitie van ‘mooi’ volgt een tekeningetje dat een dwarsdoorsnede van een blokkendoos te zien geeft. Wie niet beter weet zou de indruk kunnen krijgen dat het er in Krols werk allemaal bijzonder overzichtelijk en ordelijk aan toe gaat. Toch is niets minder waar dan dat. Er is geen schrijver bij wie alles zo simpel oogt (kale, korte zinnetjes, eenvoudige woorden, nogal wat clichés), maar die tegelijk zulke complexe boeken schrijft.

In Maurits en de feiten, Krols nieuwe roman, laat hij het titelpersonage iets zeggen dat als een variant op de definitie van ‘mooi’ beschouwd kan worden: ‘De dingen moeten kloppen en daar help ik aan mee.’ Hij zegt dat tegen een zekere Van Lennep, een van de mensen die zich bezighouden met het achterhalen van de ware toedracht van de moord waar Maurits van beschuldigd wordt. Maar zo coöperatief is deze nu ook weer niet. Het hiaat in de kennis van de onderzoekers vult hij naar hartelust op met leugens en fantasieën. Het is zijn zorg goed te onthouden wat hij allemaal bij elkaar heeft gelogen, in zoverre helpt hij er inderdaad aan mee dat ‘de dingen kloppen’. Het valt op, mede als gevolg van de overeenkomst tussen Krols definitie van ‘mooi’ en de zojuist geciteerde uitspraak dat Maurits (dergelijke parallellen tussen proza en essayistisch werk komt men bij Krol legio tegen), dat het spelletje dat Maurits met zijn ondervragers speelt sterk lijkt op dat van Krol met zijn lezers. Maurits is, met andere woorden, tot op grote hoogte de criminele incarnatie van de schrijver. (Wat niet hetzelfde is als: van Krol.)

Verslindende vrouw

Waar gaat het om in Maurits en de feiten? Er is een jonge vrouw vermoord, Mirjam, haar lijk is opgevist uit de Reeuwijkse Plassen. Het lijk is daar gevonden op aanwijzingen van Maurits, die aanvankelijk naar Amerika was gevlucht, maar uit schaamte de moord te hebben willen verbergen terugkomt en zich vrijwillig bij de politie meldt. Hij zou Mirjam, die toevallig bij hem aanbelde om een fietspomp te lenen, zonder reden of doel hebben vermoord, in een soort black-out, door hem verderop een ‘vlaag van schoonheid’ genoemd. Uit latere door hem verstrekte gevevens kan echter worden opgemaakt dat hij Mirjam wel degelijk al eerder kende en dat er voor de moord, hoe plotseling en onberaamd dan ook, op zijn minst dieper liggende motieven zijn aan te wijzen.

Gerrit Krol door Peter Vos

Die motieven hebben te maken met Maurits' stiefmoeder, Zwaan, met wie hij een seksuele relatie had. Niettemin is zij voor hem een ‘roofdier’, een verslindende vrouw, en in zijn ogen de eigenlijke moordenaar. Dan blijkt ook Zwaan even later te zijn vermoord, met een spuit cyaankali. Onduidelijk is of er sprake is van moord of zelfmoord, zeker is dat Zwaan jaloers was op Mirjam. Zij had dus in elk geval wel een motief om Mirjam te (helpen) vermoorden. In het laatste hoofdstuk blijkt hoe de vele losse eindjes van het verhaal toch in elkaar passen, iets waar de lezer ook nooit werkelijk aan had getwijfeld. Als het boek voor zowat tweederde deel is gevorderd heeft Maurits de touwtjes voor zijn eigen gevoel blijkbaar al stevig genoeg in handen: ‘“Je kunt nog steeds ontkennen.” Daar heb ik steeds minder behoefte aan. Alles past in elkaar zo langzamerhand.’

De paradoxale trekken die het gedrag van Maurits toont komen overeen met het paradoxale karakter van het schrijverschap, zoals Krol dat - vooral blijkens De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels - ziet. De schrijver, zegt Krol, is een ijdeltuit, hij wil gezien worden, maar tegelijkertijd schaamt hij zich voor ‘zijn gevoelens-op-papier’. Hij verafschuwt de spiegel waarin hij zichzelf ziet, maar geniet er desondanks van zich bloot te geven aan anderen. In de manier waarop Maurits zijn rol speelt is er sprake van een soortgelijke mengeling van geldingsdrang en gêne. Van de ene kant vervloekt hij de mensen die hem de godganse dag observeren en ondervragen, van de andere kant vindt hij het prachtig nu eindelijk eens het middelpunt van de belangstelling te zijn, de hoofdrolspeler in een scenario dat zijn ondervragers bezig zijn te schrijven maar waarvoor hij alle gevens aandraagt. Zijn gebrek aan zelfrespect neemt af als hij zich realiseert een interessant object van onderzoek te zijn, een object dat bovendien het heimelijke subject is, want bij machte het onderzoek gewiekst naar zijn hand te zetten. Meetellen, dat is wat hij wil. Daarvoor laat hij zich al die nieuwsgierigheid gaarne welgevallen. ‘Als je uit eenzaamheid de mensen om je heen dwingt zich met je te bemoeien, dan moet je, als ze daartoe overgaan, niet meteen beginnen te schreeuwen.’

Boetedoen

Daarin is Maurits consequent, zo consequent zelfs dat hij niet eens meer vrij wil. Als hij tot het bittere eind wil blijven meetellen, en dus blijft zorgen dat ‘de dingen kloppen’, is er voor zijn geval maar een oplossing: hij zal de straf voor de moord moeten ondergaan. ‘Ik heb ze nu officieel gevraagd mij de doodstraf te geven. Dat is wat ik verdien en dat lijkt mij een zinvol einde.’ Opmerkingen van dit type komen er nogal wat voor in dit boek, zelfs al in de proloog, en bovendien blijft het niet bij opmerkingen: Krol heeft ervoor gezorgd dat het boek het ‘zinvolle einde’ krijgt waar Maurits zo naar verlangt. De ijdeltuiterij van de schrijver is zodoende tegelijk een vorm van boetedoen.

Maurits heeft niet zo'n bijster hoge dunk van zichzelf. Binnen één pagina beschouwt hij zich als ‘lege doos’, ‘betreurenswaardig schepsel’ en ‘lege dop’; en elders in één alinea respectievelijk als ‘dummy’, ‘lege fles’ en ‘etalagemateriaal’. Die minachting van zichzelf, de erbij horende schuldgevoelens en de sterke behoefte aan straf - het liegt er, ondanks alle ironie, niet om: Gerrit Krol (ik zeg het nu maar onomwonden) wordt kennelijk nog behoorlijk dwarsgezeten door het geloof der vaderen, en niet alleen in dit boek. Van alle ontkerstende Hollandse auteurs is hij stelling niet de radicaalst ontkerstende, maar wel de radicaalst Hollandse. Niemand tobt zoveel af over de nietswaardigheid van de mens, niemand is zo zuinig met woorden als hij. Mondjesmaat geeft hij zich in zijn stugge zinnen bloot, niet voor de god (die, aldus Maurits, niet bestaat), maar voor de lezer. Het vele wit, ontstaan door het verzwijgen van alle expliciete overgangen, verbanden en uitleg, is de plaats waar hij zich schaamt voor zijn opdringerigheid. Tegelijk is het de plaats waar hij de lezer respect betuigt.

Op zijn manier is Krol, al met al, wel degelijk een estheet. Wat niet wegneemt dat Maurits en de feiten onbedreigd de prijs voor het lelijkste omslag van het jaar verdient.

■