Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 11]

Dominique Fernandez: Liefde?: Het verlangen iets te maken dat buiten het materiële valt
Een gesprek met de schrijver van de ‘psychobiografie’ over Pasolini

Rudi Wester

In 1982 kreeg de Franse schrijver Dominique Fernandez de Prix Goncourt voor zijn roman Dans la main de l'ange, een psychobiografie over de Italiaanse filmer en schrijver Pasolini. Het verschijnen van de Nederlandse vertaling van deze roman onder de titel In de hand van de engel bij uitgeverij Arena viel samen met de verschijning van Fernandez' tiende roman in Frankrijk: L'amour. Fernandez (57) is een groot reiziger, de boeken die hij erover schrijft zijn een wonder van eruditie en schoonheid. Hij is redacteur van een tijdschrift over klassieke muziek, literair criticus voor het weekblad L'Express en doceert Italiaans aan de universiteit van Rennes. Zijn voorliefde voor het barokke Italië botst vaak met het, in zijn ogen, steriele Frankrijk. Zijn favoriete auteur is dan ook de Stendhal van de Chroniques Italiennes. Rudi Wester sprak met Fernandez over Pasolini en passies.

Als we teruglopen na zo'n typische Hollandse maaltijd waarvoor ik me altijd schaam in het gezelschap van een Fransman - de sla in stukjes gesneden en overgoten met slasaus en augurken, de zalmschotel opgesierd met mayonaise en ketchup - maar waartoe we veroordeeld waren omdat het al drie uur in de middag was, steekt Fernandez, naar ik denk, een sigaret op. Als ik hem daarna er een aanbiedt, weigert hij. De zijne was tegen astma. Net als Proust, zeg ik, maar hij wijst me vriendelijk doch streng terecht: toen ging je er aan dood, nu gaat het prima met injecties en medicijnen en kun je er honderd mee worden. Ik haal Pasolini aan die in 1967 schreef: ‘Sterven is absoluut noodzakelijk omdat wij, zolang we in leven zijn, geen betekenis hebben. De dood voltooit de montage van ons leven: zij kiest de meest significatieve momenten uit en geeft ze vorm.’ Verrast kijkt hij op, het is exact wat hij met zijn roman over het leven van Pasolini gedaan heeft. Hoewel er twee versies bestaan over de (onopgehelderde) gruwelijke moord op deze door schandelen omgeven filmer - de ene houdt het op een fascistisch complot, de andere dat Pasolini vermoord werd door een van die mooie, ongure voyous met wie hij graag omging - heeft Fernandez onvoorwaardelijk gekozen voor de tweede. ‘Ik ben er zeker van dat het zo gegaan is. De anderen begrijpen er niets van, ze kennen de psychologie van de homoseksueel niet, van de fascinatie van een beau voyou die doodt en moordt. Genet, Cocteau, ze hebben er allemaal over geschreven. Pasolini zou heel teleurgesteld zijn als het een ordinair stelletje fascisten geweest zou zijn, hij zou door zijn eigen dood gefrustreerd zijn. Vrouwen hebben overigens ook dergelijke fantasieën. Dood gaan aan liefde, dat is de grootste fantasie van alle. Romeo en Julia, Tristan en Isolde, alle grote mythen gaan erover. La mort en amor zijn toch verbonden aan elkaar?’

Maar u stelt zich, wat Pasolini betreft, als een soort super-Freud op die het leven van iemand op grond van diens dood wel even verklaart.

‘De dood is niet absurd, is geen toeval. Het is iets wat met het leven overeen komt. Ieder krijgt de dood die hem past. Ik zie het leven als een lotsbestemming, het is georganiseerd met het oog op de dood. Dal geldt overigens niet voor iedereen. Iedereen heeft een geschiedenis maar niet iedereen heeft een bestemming. Dat is pas als alles een betekenis heeft. Een lotsbestemming is een geschiedenis met betekenis, waar alles met alles te maken heeft en waar alles symbool is. En het zijn de grote dichters die er betekenis aan geven, al moet de grondstof zich er wel toe lenen natuurlijk.’

Zo kun je dus maar het beste een leven leiden dat geschikt is om betekenis te krijgen?

‘Exact. Daar ligt voor mij het genie van Pasolini. Niet zijn films niet zijn boeken die ik meestal maar middelmatig vind, maar zijn leven was een geniaal werk, geconstrueerd naar een flamboyant einde toe. Tenminste, dat is mijn opvatting. Ik weet niet of het de juiste is maar dat interesseert me niet, er zijn zoveel manieren om dezelfde man te zien. In mijn optiek is het een van de laatste romaneske en romantische helden die we kennen. Om zo'n held te zijn moet je in opstand komen, schandaal veroorzaken, mensen kwetsen. In deze gebanaliseerde maatschappij waar alles kan en mag, gaat dat niet meer. Wat zou je nog moeten bedenken? Zolang er niets te overschrijden valt, is er geen held meer.’

Vijand

U wilt toch niet zeggen dat we maar weer eens wat verboden moeten bedenken om helden weer een kans te geven?

‘Nee, ik ben zeer gelukkig met tolerantie, dat is prachtig. Ik heb alleen een lichte, romantische spijt. Verdoemd zijn is toch een aardig aureool? Er zijn geen héros maudits meer, er is geen Pasolini, geen Fassbinder, geen Mishima meer. De dood van Genet is toch symbolisch: delinquent, dief, arm, gevangene: wie is dat nog tegenwoordig? Er rust geen taboe meer op homoseksualiteit, dus is er ook geen gevoel van schuld dat je moet uitleven. Toen ik jong was, was het verschrikkelijk. Ik voelde me een paria want je kon er met niemand over praten, je dacht dat je een monster was. Ik was heel suicidair in die tijd, voor mij was geen plaats op deze wereld vond ik. Alle onderdrukte minderheden kennen dat, die familiariteit met de gedachte aan de dood. Nu is het over, het lijkt me nu een vreemde die dat dacht. Overigens is het opvallend dat aids verschenen is op het moment dat homoseksualiteit aanvaard werd. Dat geeft te denken. Het zal wel niet de voorzienigheid zijn, maar metafysisch is het wel. Natuurlijk sta ik er rationeel tegenover, ik bedoel ze moeten gewoon een vaccin uitvinden zoals vroeger voor de pest. Maar het is een interessant gegeven, zo'n vijand die opeens uit het niets opduikt, stiekem, en die zorgt voor een verandering in gewoontes. Ik heb er geen last van, ik heb al jaren een vriend en leef heel rustig, maar voor anderen wijzigt het hele patroon zich. Aids is een symbolische ziekte, een ziekte die gewetensproblemen veroorzaakt.’

Freud heeft Jezus vervangen, schrijft u ergens in In de hand van de engel. Eerst was het het christendom dat homoseksualiteit schuldig verklaarde, nu is het Freud.

‘Freud gaat nog, maar het zijn vooral zijn dogmatische aanhangers die veel kwaad aangericht hebben. Ze zijn erger dan de Kerk, die au fond soepeler is met zijn biechtsysteem. De Freudiaanse analytici zijn perverser, die zeggen: je bent in regressie, je kunt niet van je kindertijd loskomen, je hebt een moederfixatie, je bent uit op zelfdestructie et cetera, et cetera. Als je dat allemaal gelooft, is het veel vernederender want daar kom je nooit meer van af. Voor mij is homoseksualiteit iets totaal natuurlijks, zoiets als de zee prefereren boven de bergen, of vis boven vlees.’

Toch maakt u breeduit gebruik van de theorieën van Freud, het onbewuste van uw personages lijkt weinig geheimen voor u te hebben.

‘Dat klopt, want ik bewonder hem zeer als filosoof, zijn ontdekking van het belang van het onbewuste, de kindertijd, de droom, de seksualiteit, was heel vernieuwend en verrijkend. Waar ik niet van houd, is de toepassing, het willen genezen van mensen. Dat acht ik schadelijk. Als Pasolini op de divan gelegen had, zou ik hem niet hebben willen genezen. Maar als schrijver probeer ik hem op een psychoanalytische manier te begrijpen, met empathie, met compassie. Door proberen te begrijpen, heb ik veel begrepen. Boeken zijn mijn psychoanalyse.’

We praten over zijn jeugd en hoe het toch komt dat er in Frankrijk zoveel zonen en dochters van schrijvers zijn die zelf ook weer uitstekende auteurs zijn (Mauriac, Queffélec, Billetdoux). Zijn vader, Ramon Fernandez was een begaafd literair criticus bij de Nouvelle Revue Française maar bleef, helaas, ook publiceren toen Drieu La Rochelle er de leiding over nam en schreef ook in het zeer foute ‘La gerbe’. Ze woonden tijdens de oorlog twee etages boven Marguerite Duras, waar druk vergaderd werd over illegale activiteiten en met wie zijn ouders, toch, zeer bevriend waren. ‘Ik heb hem niet goed gekend, mijn vader. Hij overleed in 1944, toen ik nog maar vijftien was. Mijn moeder was lerares talen en ik denk dat als je in een literair milieu opgroeit, je de pen gemakkelijker opneemt. Zoals het ook in een muzikaal gezin gaat: de Bachs, de Couperins, de Puccini's. Ik schreef mijn eerste roman toen ik elf was. Hij heette L'oeil de feu, was zestig bladzijden lang en ging over Indianen. Ik was gek op literatuur. Als je ouders veel boeken hebben of, zoals de mijne, zelfs hele bibliotheken, dan wordt omgaan met boeken een gewoonte. Ik zat de kasten altijd opnieuw in te delen, te verschuiven en weer in te delen. Een van de doelen in mijn leven was: boeken toevoegen aan die planken.’

[p. 12]

Als Dominique Fernandez schrijft, sluit hij zich volledig af van de buitenwereld. Dan trekt hij zich terug in een afgelegen huis op Sicilië waar geen tv, radio of telefoon is. ‘Ik zit midden in m'n roman, dag en nacht, en al dromend komen mijn zinnen vanzelf. Het vereist een enorme concentratie. Als enige afleiding luister ik elke dag een uur naar muziek, dat is voor mij van levensbelang. Geef me de keus tussen doof, blind of stom en ik zou zonder aarzelen kiezen voor niet kunnen praten. Mijn grootste verdriet in het leven is, dat ik geen piano kan spelen. Ik ben dol op opera's, mijn romans zijn ook een beetje als opera's geconstrueerd: er zitten “gezongen” passages in en emotionele momenten en verhalende gedeelten.’ Wel véél verhalende gedeelten waren er, zeg ik, in zijn laatste roman L'amour. Het is meer een kunsthistorische, overigens briljante, beschouwing over de opkomst van de Romantiek, de tegenstelling tussen de Weense barok en het Franse classicisme en een tour guidé langs monumentale bouwwerken, dan een roman. ‘Dat is zo, er zit vaak een essay-achtige kant aan mijn romans. Een roman moet voor mij een totaal beeld zijn: er is een verhaal, maar er is ook reflectie. Ik houd van uitweidingen en beschrijvingen. Het gaat toch niet om het simpele verhaaltje? Geschiedenis, mythen, daardoor worden we gevoed. Schrijvers moeten iets te zeggen hebben, talent alleen is niet voldoende. Ook bij Proust zijn er prachtige gedeelten die geen roman zijn maar zuiver filosofische overdenkingen. Je moet je kunnen installeren met een boek, vind ik.’

Dat zal wel gaan met uw boeken, minder dan 400 pagina's zijn ze de laatste tijd nooit.

‘Ik wil ook echte lezers, geen consumenten die het vlug even pakken en dan opzij leggen om naar de bioscoop te gaan. Ik wil boeken waarmee je kunt leven, die je kunt herlezen, die je kunt raadplegen.’

In L'amour zijn er tussen de twee protagonisten heftige discussies over, natuurlijk, de liefde: wat is zuivere liefde en hoe herken je die? De ene, Franz, vindt dat een seksuele relatie alleen maar mag bestaan als het doel voortplanting is. Tussen hem en zijn vriend Friedrich loopt het dan ook fout en Friedrich keert aan het eind zelfs keurig terug naar zijn verloofde in Lübeck. Hoe nu, wordt seks weer met voortplanting verbonden?

‘Ik deel het gezichtspunt van mijn helden niet op alle plaatsen! Kijk, ik heb zelf geëxperimenteerd met alles, ik ben getrouwd en heb twee kinderen, dus voortgeplant heb ik me al. Maar voor Friedrich is seks een obsessie. Zijn leven wordt dan ook een grote mislukking: hij droomde van zuivere liefde, dat wil zeggen buiten elke sociale context om. Daarom had hij ook zijn verloofde verlaten in het begin, omdat er een te grote druk op lag van huizen, geld en familie, zo'n laag cement waardoor een huwelijk gewoonlijk bijeengehouden wordt. En mijn held wil zich onderscheiden, hij is nog jong en romantisch en denkt dat er met een vriend meer kans is op zuivere liefde. Dat is toch zo in een homoseksuele relatie. Bevalt het niet meer, hop, men pakt zijn koffers. Homoseksualiteit is een vorm van vrijheid, men heeft geen bagage om het zo maar eens te zeggen. Er is meer kans - ik zeg kans, het is niet een recept - een verbintenis in vrijheid aan te gaan. De grote mythe in de liefde is de vrije liefde, of in overspel. Je ontworstelen aan de druk van buitenaf. Maar ja, met mijn helden lukt het ook niet. Franz gaat dood en Friedrich terug in de rij. Mijn definitie van liefde? Alors ça! (blijft een tijd stil). Er moet iets van constructie in zitten want ik ben een constructeur. Ik zou zeggen: het verlangen iets te maken dat buiten het materiële valt, een gezamenlijk leven maken buiten de maatschappelijke druk, iets maken uit niets. Het woord “liefde” heeft de dimensie “tijd” in zich, passie niet, dat is een verradelijk woord. Liefde is het meest belangrijke in het leven, ik kan niet leven als ik niet bemin. En het is voor mij belangrijker om te beminnen dan bemind te worden. Het mooist is als het samenvalt, maar toch, het eerste is belangrijker.’

Dat is een aangenaam gevoel?

‘Dat geeft betekenis aan het leven. Je leeft niet alleen maar voor jezelf, alles krijgt een zin. Ik ben mijn hele leven lang verliefd geweest. Niet alleen maar op mensen maar ook op boeken, op steden. Het is een esthetische behoefte, een behoefte om te bewonderen, te houden van mensen die ook kunnen houden van wat het ook moge wezen. Als ik schrijf is dat een daad van liefde: iets meedelen aan mensen van wie ik houd.’

Zijn uw verhalen daarom ook altijd chronologisch? U wilt aan alles betekenis geven, of het in elk geval in de hand houden.

‘Zeker. Mijn roman heeft een lotsbestemming, mijn held ook en alles heeft betekenis. Een lot is het tegengestelde van het absurde. Als je wilt dat alles een zin heeft, arrangeer je het ook vaak zo dat er een zin is. Het is een filosofische keus, een optie om te leven. Natuurlijk zijn er dingen die je niet kunt voorkomen - kanker, de dood van een kind, oorlog - maar er is een groot gedeelte dat men kan beheersen.’

Wat is uw fatum dan, denkt u? Wanneer gaat u dood?

‘Nog lang niet. De dood komt als je niets meer te zeggen hebt. Strauss' Vier Letzte Lieder zijn subliem, geven prachtig de sereniteit van de ouderdom weer, maar daar had hij ook de tijd voor. Mozart en Schubert deden in vijfendertig jaar waar hij vierentachtig voor nodig had. En ik? Ik moet nog zoveel schrijven. Elke keer als ik een roman af heb, denk ik dat ik niets gezegd heb, dat alles over moet. Ik heb nog wel tien boeken in mijn hoofd en daar heb ik mintens twintig jaar voor nodig.’

In de hand van de engel. Vertaald door Bert Simons en Petra Sjouwerman. Uitgever Arena, 462 pag., f 49, -.

L'amour. Uitgever Grasset, f 47,95.