Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 7]

Achter de façade van een Cover Girl Smile
Sylvia Plath en haar brieven naar huis

Brieven naar huis door Sylvia Plath Samengesteld door Aurelia Schober Plath Vertaling: Joop van Helmond Uitgever: De Arbeiderspers, 551 p., f39,50

Marja Brouwers

Toen het schuim van de tweede feministische golf nog bruiste en allerlei prominenten daarin nog niet waren gekomen tot de bezinning die sommigen van hen weer tot andere (maar precies even rigoureuze) uitersten voeren zou, opperde Germaine Greer eens dat Sylvia Plath geen zelfmoord had hoeven plegen als de nieuwe feministen in 1963 al actief waren geweest. Een hypothese die feiten bestrijdt, maar misschien zit er toch wat in. Sylvia Plath was in veel opzichten een produkt van haar tijd en omstandigheden, een lid van die generatie die door Riesman, Glazer en Denney in The Lonely Crowd beschreven werd. In opzet een sociologische studie gebaseerd op in de jaren 1948-'49 verricht onderzoek met steun van een ‘Committee on National Policy’ van de universiteit van Yale, verscheen The Lonely Crowd in 1950 bij Yale University Press als ‘een studie van het veranderende Amerikaanse karakter’. Het was jarenlang een soort cult-boek, ongeveer zoals in de jaren zestig Kerouacs On the Road en in de jaren zeventig Pirsigs Zen & the Art of Motorcycle Maintenance dat waren. Het is nauwelijks denkbaar dat Sylvia Plath, in de tijd dat zij studente op Smith College (Mass.) was, dat boek niet zou hebben gekend, al blijkt nergens uit dat ze er ooit aandacht aan heeft besteed. Maar bij het lezen van haar brieven, dagboekfragmenten, gedichten, haar roman The Bell Jar en haar vele tientallen experimenten in creatief proza wil zelfs de meest fervente hater van sociologentaal nog wel toegeven dat Riesman en de zijnen een term hebben gesmeed die dit alles precies omvat: other-directed.

Riesman gebruikte de term ‘other-direction’ om een persoonlijkheidssyndroom te duiden dat hij vooral in de jongere leeftijdgroepen veel tegengekomen was. Het laatste bracht hem ertoe te voorspellen dat het syndroom in komende decennia eerder algemener dan zeldzamer zou worden. Onder ‘other-direction’ verstond hij niet het op anderen gericht zijn zoals dit een altruïst zou kunnen overkomen, maar het door anderen gericht worden: ‘Mensen die other-directed zijn hebben dit met elkaar gemeen: de bron vanwaaruit het individu wordt gericht zijn de tijdgenoten - degenen die men persoonlijk kent of degenen met wie men indirect, door vrienden of door de massamedia, bekend is. Die bron is natuurlijk geïnternaliseerd, in de zin dat de afhankelijkheid hiervan voor leiding in het leven al vroeg wordt ingeprent. De doelen die door deze mensen worden nagestreefd, wisselen met die leiding. Het enige dat een leven lang onveranderlijk blijft is het proces van het streven zelf, en het proces van het nauwkeurig opvangen van alle signalen die anderen geven.’

Dubbelganger

Het praktische effect van een dergelijke afhankelijkheid is dikwijls een opgelegde en zorgvuldig geconditioneerde ‘persoonlijkheid’, die aan alles wat zich voordoet direct moet worden aangepast. Sylvia Plath moet onder de noodzaak van zo'n extern samengestelde persoonlijkheid hebben geleden en zich daarvan vaag bewust zijn geweest. In haar jaren op Smith College had ze belangstelling voor het thema ‘dubbelgangers’. Na geruime tijd te hebben rondgelopen met het expliciete plan, een afstudeerscriptie te maken over ‘tweelingen’ bij James Joyce (zonder zichzelf ertoe te kunnen brengen Ulysses eens rustig helemaal uit te lezen), schreef ze die scriptie ten slotte over het verhaal van Dostojevsky dat in het Engels als The Eternal Husband, in het Nederlands meen ik gewoon als De dubbelganger is vertaald. In haar eerste dichtbundel The Colossus (1960), de enige die tijdens haar leven werd uitgegeven, staat het gedicht ‘Two Sisters of Persephone’. Dat laat zien hoe zijzelf de conflicten tussen innerlijk en ‘persoonlijkheid’ beschouwde als spanningen tussen een negatieve en een positieve pool in haar individualiteit. De dramatis personae uit dit gedicht, de ‘sulphurous old yellow’ en de ‘white plaster saint’, keren in veel andere gedichten terug. Soms zie je ze samenvloeien in een ‘ik’ dat ze allebei omvat, soms lossen ze op en vormen ze zich weer opnieuw. De witgepleisterde heilige wordt een ‘golden girl’, de ander een komeet, een bijenkoningin, Gods leeuwin. De buitenkant (pleisterwerk, goud) blijft overal merkwaardig hard. Je krijgt het gevoel van een bewustzijn als een walnoot, waar met de hamer op getikt is maar net niet krachtig genoeg om wat daar binnenin nog allemaal moet zijn (een of andere chtonische aanwezigheid?) naar buiten te laten komen. De ‘golden girl’ voelt zich een poppetje, heen en weer gerukt aan touwen uit een innerlijke verte, waar een oude, niet onbekende demon huist. Vaak probeert ze de dreiging ergens buiten zichzelf te lokaliseren, in schaduwen, geraamten van andere mensen, reflecties in spiegels en water, geestverschijningen uit een ooghoek gezien, maar altijd met de lichte sensatie van ze al eens eerder ergens te zijn tegengekomen.

Vanaf haar puberteit werd Sylvia Plath door haar moeder aangemoedigd om gedichten en verhalen te schrijven, en pogingen in het werk te stellen om wat ze schreef gepubliceerd te krijgen. Dat laatste gebeurde onder andere met een commercieel oogmerk, want Sylvia studeerde met een beurs uit een donateursfonds. De onstuitbare maar goeddeels misleide energie waarmee ze zich op het genre van het korte verhaal wierp laat zich alleen begrijpen als men bedenkt dat de Engelse ‘short story’ traditioneel altijd een commercieel genre is geweest, waar allerlei tijdschriften veel geld voor willen betalen maar waaraan dan ook zeer hoge eisen van vakmanschap worden gesteld. Van Hemingway tot Ilona Karmels, alles en iedereen imiterend, ontwikkelde ze op den duur een zeker talent voor de pure registratie, voor oppervlakbeschrijvingen, maar slechts een handjevol verhalen kreeg ze ergens geplaatst. In haar studententijd was het schrijver- of dichterschap al een zo onverwrikbaar deel van haar beeld van zichzelf, dat de vraag wat voor bekwaamheden ze nu eigenlijk had er al niet meer zoveel toe deed. Haar ongeveer twaalfjarige carrière van honderden afwijzingen gevolgd door een sporadisch succes en een prijsje, zou alle miskende jonge schrijvers ter wereld een hart onder de riem hebben kunnen steken, ware het niet dat die daar nu geen kennis meer van kunnen nemen zonder bij voorbaat van de trieste afloop op de hoogte te zijn.

Datzelfde staat een serieuze evaluatie van haar werk in de weg. Sylvia Plath stierf op dertigjarige leeftijd, de leeftijd waarop maar een enkele schrijver of dichter al aan zijn beste werk toegekomen is. Zo lezen we haar betere gedichten toch meestal als de mogelijke bewijzen van een nog niet gerealiseerd potentieel. Waar ze haar proza voortdurend bleef aanpassen aan wat ze zich voorstelde dat de eisen der commercie moesten zijn, beschouwde ze haar gedichten als proeven van haar ware kunstenaarschap. Maar ook daarbij klampte ze zich vast aan het ene model na het andere: Emily Dickinson, Marianne Moore, Yeats; de verzameling kon zo bont niet zijn of Sylvia Plath wist er snufjes uit op te pikken. Betere gedichten schreef ze onder de klaarblijkelijke invloed van de Engelse dichter Ted Hughes, die ze in 1955 in Cambridge ontmoette en met wie ze vervolgens zeven jaar getrouwd was. In die zeven jaar veranderde niet zozeer haar aanpak van, als wel haar houding tegenover haar werk. Het klakkeloos imiteren van voorbeelden hield op. Echter, nu had ze weer Ted Hughes als leverancier van zienswijzen en overtuigingen.

Bijen

Degenen die Sylvia Plath tijdens haar leven hebben gekend (een sympathiek boekje is A Closer Look at Ariel door Nancy Hunter Steiner, de vrouw die op Smith College haar kamergenote was) kunnen allemaal van twee dingen getuigen: Sylvia Plath was een opvallend mooie vrouw, en ze liet aan de wereld een façade zien, die leek te zijn opgebouwd uit zulke idolen als ‘A Wonderful Person’, ‘The American Girl’ en ‘A Genius’. Dat derde aspect vond wel vaker zijn oorsprong in de breinen van maatschappelijk goed geslaagde ouders, die zelf immigranten van een eerste of tweede generatie waren. De Schobers, grootouders van Sylvia Plath aan moederszijde, waren Duitse immigranten. Sylvia's vader, Otto Plath, werd geboren in Grabow en kwam pas op zestienjarige leeftijd naar de Verenigde Staten, na in Duitsland de middelbare school te hebben afgemaakt. Beide ouders waren werkzaam in het academisch onderwijs. Er bestond tussen de moeder en de vader een aanzienlijk leeftijdverschil en de vader stierf toen Sylvia negen jaar oud was. Otto Plath had zich gespecialiseerd in de entomologie, vandaar de van tijd tot tijd opflakkerende belangstelling van zijn dochter voor bijen. Vooral in Ariel, de bundel gedichten die kort na haar dood door Ted Hughes werd samengesteld, is veel terug te vinden van die altijd wat obscure maar verontrustende intensiteit waarmee Sylvia Plath bijen kon observeren. Alsof ze daarmee het raadsel van haar leven had moeten oplossen, maar niet wist hoe.

Omdat ze zich tegenover derden en ook in haar dagboeken weleens op getergde toon over haar moeder uitliet, is er door niemand ooit aan getwijfeld dat Aurelia Schober Plath na het overlijden van haar man de opvoeding van haar twee kinderen, dochter en zoon, met waarlijk verpletterende liefde ter hand nam. Mrs. Plath moet de behoefte hebben gevoeld dat beeld te nuanceren. In 1975 gaf ze voor publikatie een door haarzelf ingeleide en becommentarieerde keuze vrij uit de stortvloed van brieven die Sylvia haar schreef, vanaf de tijd dat ze ging studeren tot aan een week voor haar dood in februari 1963. Die brieven naar huis vormen versuffende lectuur. Ze vangen aan in september 1950. Sylvia Plath was toen nog net geen achttien en schreef gedurende haar eerste jaren op college bijna dagelijks een brief aan haar moeder. Meer dan

Vervolg op pagina 9