Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 12]

Vrijwillig onderworpen aan de vormendienst
Villanellen en rondelen van Martin Veltman en Lenze Bouwers

Negentien villanellen door Martin Veltman Uitgever: Athenaeum-Polak & Van Gennep, 44 p., f29,50
Rondelen door Lenze L. Bouwers Uitgever: Querido, 40 p., f24,50

Guus Middag

Het gaat goed met de vaste versvorm in de Nederlandse poëzie. Na in de jaren zeventig uit een lange ballingschap te zijn teruggekeerd, vooral door toedoen van de plezierdichters, heeft hij zich in de jaren tachtig langzaam omhooggewerkt naar de regionen van de serieuzere poëzie. Tal van dichters schrijven nu in een bestaande of zelfgemaakte, maar in ieder geval vaste versvorm, vaak ook nog weer eens ondergebracht in een strakke bundel-compositie (Gerlach, Jellema, Zuiderent). Aan deze vormendienst lijkt voorlopig nog geen einde te komen. Zo schreef Lenze L. Bouwers een bundel Rondelen, terwijl Martin Veltman zijn krachten beproefde op de nog veel obscuurdere villanel in zijn bundel Negentien villanellen.

Villanellen zijn schaars in de Nederlandse poëzie. In handboeken voor plezierdichters zijn er enkele te vinden. Veltman noemt in zijn nawoord Komrij en Pol de Mont als dichters van villanellen. Ook Vestdijk heeft zich er, twee keer, aan gewaagd. De ene nam hij op in zijn bundel Simplicia (1941), de andere bleef ongepubliceerd. Het aardige van die ongepubliceerde is dat hij voortkwam uit een rondeel.

Een rondeel bestaat meestal uit 8,11 of 13 regels. De eerste regel wordt in het midden en aan het eind herhaald, de tweede soms ook; het rondeel mag slechts twee rijmklanken bevatten. De voorschriften kunnen in de praktijk nogal vrij gehanteerd worden. Dat blijkt uit het 15-regelige rondeel van Vestdijk, dat hij schreef in oktober 1930, toen hij net begonnen was met dichten:

Twee heesters, sneeuwbal en jasmijn,
Zoo legendarisch samen binnen
De perken van een pril terrein,
Gesprokkeld uit herinneringen
Aan bladertak en blank satijn
Van bloesems: sneeuwbal en jasmijn
Gebleven, onveranderd in een
Terugzien op dien groenen schijn...
Waar 't steeds dezelfde heesters zijn
Moet ik wel op iets vreemds gaan zinnen,
Als werd ik wijs, als werd ik klein:
Het paradijs zal niet beginnen
Rondom twee boomen - leven en kennen -,
Maar rond mijn sneeuwbal en jasmijn
In legendarisch samenzijn!

De twee heesters waar het hier over gaat, moeten wel de twee heesters zijn die in de tuin van zijn ouderlijk huis in Harlingen stonden. In zijn autobiografische roman Kind tussen vier vrouwen (geschreven in 1933) vertelt hij hoe hij als kind, liggend in die afgesloten tuin (‘de diepe, groene kelder’), gelukzalige momenten beleefde: ‘Terugkerend naar het tuintje, de bomen, de perken, kwam hem dan alles weer gewoon voor en onschuldig. Er stonden wat heesters, een sneeuwbal, een jasmijn’. In zijn rondeel beschrijft hij hoe de sneeuwbal en de jasmijn in zijn herinnering onveranderd zijn gebleven. Dat beeld voorziet hij vervolgens nogal moedwillig van een interpretatie: omdat de herinnering steeds gelijk blijft, en de heesters dus steeds dezelfde heesters blijven, en dat nog wel in een gedicht waarin de eerste regel tweemaal herhaald moet worden, moet hij wel ‘op iets vreemds gaan zinnen’. Het stadstuintje met de twee heesters wordt tegenover de tuin van Eden met de boom des levens en de boom der kennis geplaatst. Dat paradijs, waar de zondeval inzette, wordt vervangen door het eigen paradijs, waar de kinderlijke onschuld bewaard bleef.

Vestdijk was niet erg tevreden over zijn gedicht, hoewel hij het aan Slauerhoff en Du Perron durfde te laten lezen. Hij begon er weer in te veranderen, streepte het door en bracht de inhoud een jaar later onder in een nieuw gedicht, dat nog iets minder op een rondeel leek, en de titel ‘Twee heesters’ kreeg. Erg veel was er niet in veranderd, en nog weer eens een jaar later, op 28 november 1932, probeerde hij het opnieuw, - maar nu in de vorm van een villanel. De villanel (ook wel villanelle of villanella) zou je kunnen zien als een langere en ingewikkeldere vorm van het rondeel. Ook de 19 regels van een villanel mogen slechts 2 rijmklanken bevatten, terwijl ook hier regels in hun geheel herhaald moeten worden: r. 1,6,12,18 en r. 3,9,15,19 dienen aan elkaar gelijk te zijn:

Twee heesters, sneeuwbal en jasmijn,
Staan legendarisch samen binnen
Het Eden van een pril terrein;

Waar 't steeds dezelfde heesters zijn
Moet ik wel op iets vreemds gaan zinnen:
Twee heesters, sneeuwbal en jasmijn,
Zullen, bij monde van 't refrein,
't Verleden weer opnieuw beginnen;
Want 't Eden van een pril terrein
Verdraagt geen zwaarden of venijn;
Geen boom der kennis is te ontginnen
Uit heesters, sneeuwbal en jasmijn,

Zoo sneeuw'ge onschuld van satijn,
Die 't zondig heden overwinnen
Met 't Eden van een pril terrein.

Zoo klinkt een lied, al is het klein,
Van wat de toekomst nog kan winnen:
Twee heesters, sneeuwbal en jasmijn,
Het Eden van een pril terrein!

De noodzaak om met de herinnering aan die twee heesters iets te doen, wordt nu al in de vierde regel naar voren gebracht, en het ‘verzinsel’ wordt nu ook krachtiger geformuleerd: dit beeld van onschuld moet, als het maar vaak genoeg herhaald wordt (‘bij monde van 't refrein’), het zondige heden kunnen overwinnen, zodat het paradijs van voor de zondeval, alleen nog bekend uit de tijd van de blanke kinderziel, hersteld kan worden.

Het is een vreemd, zeker voor Vestdijk vreemd gedicht. De duiding van het heesterpaar blijft nogal geforceerd, de strekking nogal moralistisch en het rijm nogal gezocht. Ook deze versie haalde hij door. Daarna begon hij nog wel aan een nieuwe versie van het gedicht, nu weer onder de titel ‘Rondeel’, maar na vijf regels brak hij die poging af. Noch de villanel, noch het rondeel werden gepubliceerd.

Vestdijks geworstel geeft niet alleen aan hoezeer rondeel en villanel familie van elkaar zijn, maar ook hoe moeilijk het is om zo'n vaste vorm met zoveel herhaling bevredigend te vullen. Als het zo is dat in poëzie elk woord erop aankomt, dan stelt deze vorm hoge eisen aan de inhoud, omdat de dichter aannemelijk moet maken steeds opnieuw dezelfde versregel nodig te hebben. Rondeel en villanel komen dus het best tot hun recht wanneer de betekenis er niet zo op aankomt: in een ‘musisch’ gedicht bijvoorbeeld, of in een lied. Daarin kunnen de regels op hun klánk worden uitgekozen; de herhaling heeft dan geen andere betekenis dan de muzikaliteit te benadrukken.

Het is niet verwonderlijk dat Vestdijk, een uitgesproken ‘betekenisdichter’, met deze muzikale vormen slecht uit de voeten kon. Des te verwonderlijker is het dat Veltman en Bouwers, evenmin muzikale dichters, zich nu een bundel lang hebben onderworpen aan dezelfde dictatuur van de beginregel. De verklaring daarvoor ligt niet zozeer in een verlangen naar muzikaliteit, lijkt mij, als wel in een behoefte aan voorschriften, die bij het dichten een steun kunnen zijn. Vooral Veltman is een geducht constructeur, die zich in zijn vroegere bundels niet alleen aan vaste versvormen als sonnet en kwatrijn overleverde, maar ze ook van een hechte compositie voorzag. Zijn laatste bundel is daarop geen uitzondering. Hij bevat evenveel villanellen als de villanel regels telt, evenveel afdelingen als de villanel strofen telt, en iedere afdeling telt weer evenveel villanellen als een strofe regels telt. Binnen dat keurslijf schrijft hij over zijn jeugd, zijn carrière, zijn liefdes, de stad, maar vooral over de natuur. Veltman herinnert in zijn villanellen, net als Vestdijk, vaak aan de pastorale oorsprong ervan. Jagers, herders, de kruiden en vruchten des velds, vogels, bomen, perken, tuinen en ook heesters zijn er goed in vertegenwoordigd. Regelmatig zingt hij de lof van het landleven: ‘Laat ons naar huis gaan, zwarte bessen rissen’, afgewisseld met ‘Laat ons vanavond wilde bramen eten’. Net als Vestdijk heeft Veltman de neiging zijn anekdotes te veralgemenen, - misschien wel omdat de voorgeschreven herhaling nog het best te verdragen is als de dichter de indruk wekt het over eeuwige waarheden te hebben. Ook het nogal bejaarde poëtische idioom, waarvan Veltman zich bedient, draagt bij aan deze veralgemening. Zo heeft een struik ergens ‘in de hoge zon gepraald’, of ‘zit’ men ‘neer in het avondrood’ of treft men een ober aan die ‘geen kind van neerlands stam’ is.

Tekeningen bij dit artikel: Thomas Koolhaas

De vorm van de villanel verstaat zich slecht met de ernstige anekdotiek van Veltman. Voor de beschrijving van een gedachtengang is de villanel nu eenmaal niet erg geschikt, al was het alleen maar omdat er tussen de regels die herhaald moeten worden te weinig ruimte is voor de ontwikkeling van zo'n gedachtengang. Na twee regels treedt het vroegere stadium weer in, tenzij de dichter er in slaagt dezelfde regel van een nieuwe betekenis te voorzien. De vorm komt het best tot zijn recht als er een inhoudelijke tegenstelling mee wordt beschreven, zodat het gedicht van stelling naar tegenstelling kan hinken. Ook leent de villanel zich in de praktijk goed voor de verwoording van een vage impressie, een lyrisch moment, een mijmerende overpeinzing. Veltman combineert deze mogelijkheden in een villanel over de herfst van het leven: een be-

[p. 13]

rustend klaaglied, waarin lente en herfst tegenover elkaar worden gesteld:

Alleen het najaar biedt nog onderkomen;
een hut van lover in de avondmist.
Men kan niet eeuwig van de lente dromen.

Je hebt de narcis en de roos genomen.
De aster heeft het laatste licht gegrist.
Alleen het najaar biedt nog onderkomen.

Tranen en geld, laat ze maar beide stromen,
voordat je kleine spoor is uitgewist.
Men kan niet eeuwig van de lente dromen.

Neem van het bos de vochtige aromen,
wanneer de regen het heeft opgefrist.
Alleen het najaar biedt nog onderkomen.

Bezie de rode gloed der oude bomen.
Laat maar de dwaas, die met god redetwist.
Men kan niet eeuwig van de lente dromen.

In je gebeente komen de symptomen:
bloed dat zich van de winter vergewist.
Alleen het najaar biedt nog onderkomen.
Men kan niet eeuwig van de lente dromen.

Veel meer dan een verdienstelijk uitgevoerde invuloefening, in de trant van J.C. Bloem, kan ik hier intussen niet in zien. Aan de tegenstelling tussen herfst en lente wordt na regel 3 eigenlijk niets toegevoegd. Of de vochtige aromen en symptomen er zonder rijmdwang ook hadden gestaan is nog maar de vraag. Het is vreemd dat Veltman zo weinig moeite heeft gedaan hier en daar eens een rijm te verdoezelen, wat bij zoveel klankovereenkomst geen kwaad had gekund. Zinseinde en regeleinde vallen meestal samen, zodat het rijm benadrukt wordt. De zinnen zijn dus kort, en de woordvolgorde is meer dan eens aan het rijm opgeofferd. Zo begint hij een villanel met de regels: ‘De dagen die ik aanvang voor het krieken/(...)/hoor ik de wind gaan door de molenwieken.’ Dat klinkt al potsierlijk, en helemaal als beide regels ook nog eens drie keer herhaald worden.

Veltman is, kortom, te vaak het slachtoffer van zijn zelfgekozen versvorm. Veel van zijn villanellen zouden erbij gewonnen hebben als hij bijvoorbeeld een aantal regelherhalingen had weggelaten, - als hij, met andere woorden, geen villanellen had geschreven. Zijn de villanellen van Veltman vaak te láng voor de mededeling die hij wil doen, van de rondelen van Bouwers is duidelijk dat ze voor zijn boodschap veel te kort zijn. Het 13-regelige rondeel van Bouwers is zo volgepropt dat de lichte vorm bijna bezwijkt onder de zware bagage. De typografie versterkt dat effect nog eens. Zijn 33 rondelen staan zonder onderverdeling en zonder titel achter elkaar. Witregels ontbreken, punten, hoofdletters en overige interpunctie zijn schaars. Voegwoorden kent Bouwers niet; als er gevoegd moet worden, gebruikt hij de dubbele punt: in zijn handen een wonderplamuur waarmee menig gat gedicht wordt. Is er dan nog ruimte over, dan wordt die gevuld met neologismen als lichtzigzagflits, ziekenzaaletherlucht, bezoekuurplanten, vliegertouwgevecht, bicepsmacht, sterrenspectrumkracht en beklagcantate. Ook hier zorgt de rijmdwang voor een geforceerde zinsbouw en voor omslachtige formuleringen als ‘de oma van mijn kind’ in plaats van ‘mijn moeder’. Bouwers breekt zelfs woorden af om aan zijn rijmwoorden te komen: zo laat hij symbool rijmen op aeo-(lussnaren), zien op zelfbedie-(ningszaak) en zon op jon-(gen).

‘Het rondeel is een aardige vorm, het klinkt soms fameus; maar het is uiteraard niet zeer geschikt voor het verwoorden van diepe gedachten of uitgesponnen vergelijkingen’, schreef Vestdijk in De glanzende kiemcel. Faméus klinkt het rondeel van Bouwers niet, en onder de gewrochte buitenkant gaat ook weinig meer schuil dan anekdotiek. Hij beschrijft in min of meer chronologische volgorde zijn ontwikkeling van jongen tot vader: jeugdherinneringen, tegenslag en voorspoed, ziekte en sterfgevallen in familieverband en bij de buren, natuur, de kinderen, - dit alles stevig ingeklemd tussen twee rondelen over resp. ‘de laatste oordeelsdag’ en ‘de jongste dag’. Daaruit blijkt hoe diep zijn werk geworteld is in een christelijke levensovertuiging. In het slotrondeel wordt die overtuiging ook met zoveel woorden uitgedragen: ‘wie werkelijk gelooft zet zelfs bij mist/een appelboompje voor de jongste dag.’ Bouwers refereert veelvuldig aan bijbelse gegevens, in een idioom dat van de tale Kanaäns doortrokken is. Zoals in het volgende rondeel, waarin hij net als Veltman de lof van het najaar zingt, maar wel op een heel andere manier. De jonge kastanjes worden al snel ondergeschikt gemaakt aan een stichtend betoog vol bijbelse beeldspraak (opstaan uit het graf, korrels en kaf, stok en staf, de gelijkenis van de zaaier):

de najaarsstormen leveren veel vrucht
maar stenen weren sterke groeikracht af:
kastanjes zoeken glanzend zacht een graf
om op te staan bij korenbloemenlucht,
de aarde die de stam het leven gaf
sluit keihard uit, genadeloze tucht,
selectie van de korrels en het kaf:
de najaarsstormen leveren veel vrucht
en oma overwintert met een zucht
het nieuwste jaar, familie staat weer paf
dat zij zo diepgeworteld doodsbeducht
de herfst toch toelacht met haar stok als staf:
de najaarsstormen leveren veel vrucht

Bouwers houdt van kloeke tegenstellingen. De subtiliteit verliest hij daarbij wel eens uit het oog, zoals in dit geval waar tegenover de jonge kastanjes die een ‘graf’ zoeken om te overwinteren, een diepgewortelde oma wordt gezet die (dat lijkt mij tenminste wat Bouwers impliceert) voorlopig nog niet aan een graf toe is. Zij behoort kennelijk tot het zaad dat indertijd ‘in de goede aarde viel en vrucht gaf’ en dat blijkens de slotregel nog steeds doet. Daarvan staat de familie dan weer ‘paf’, en dat rijmt.

Bouwers' gedichten zijn naar vorm en inhoud gepredestineerd, en ik krijg nergens de indruk dat hij zich aan deze zelfopgelegde tucht heeft willen onttrekken. Ook zijn rondelen zouden er wellicht bij hebben gewonnen als hij af en toe eens had afgezien van de voorgeschreven versvorm, door bijvoorbeeld eens te variëren op zijn beginregel.

Het gaat niet goed met de vaste versvorm in de Nederlandse poëzie.

■