Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 8]

De lof van de goede gezindheid
Erasmus' traktaat De Klacht van de vrede opnieuw uitgegeven

De klacht van de vrede door Desiderius Erasmus Uitgever: Ed. Donker, 98 p., f19,50

Peter Verwey

Gemeten naar de resultaten van de internationale politiek van de zestiende eeuw heeft het pacifisme van Erasmus van Rotterdam (1469-1536) weinig effect gehad. De betekenis van zijn pacifisme ligt dan ook elders: in de verbinding van pacifisme en menselijkheid. Dit is het centrale thema van De klacht van de vrede, dat voor het eerst in 1517 verscheen. Ter gelegenheid van de 450ste sterfdag van Erasmus, die in november te Rotterdam met een uitgebreid programma van lezingen en tentoonstellingen zal worden herdacht, verschijnt een Nederlandse vertaling van dit oorspronkelijk Latijnse werkje.

Erasmus schreef De klacht van de vrede op verzoek van Jean le Sauvage, kanselier van Brabant, die sterk met zijn pacifistische ideeën sympathiseerde en door wiens toedoen ook Erasmus was benoemd tot raadsheer van Karel V. Ook aan het Engelse en Franse hof was Erasmus geen onbekende. Een pleidooi voor vrede van Erasmus zou daarom een gunstig effect kunnen hebben op de oorlogvoerende Europese vorsten. Te Cambrai in 1517 zouden deze vorsten plechtig hun oorlogen beëindigen met het sluiten van een vredesverdrag. Deze geplande vredesconferentie vormt de politieke achtergrond van Erasmus' boek. Egoïstische dynastieke belangen en staatsbelang bleken echter toch sterker dan de door Erasmus bepleite mensenliefde. De vredesconferentie ging niet door.

In De klacht van de vrede voert Erasmus de vrede op als een allegorische figuur, en laat haar haar eigen zaak bepleiten. Een zelfde soort procedure past Erasmus ook toe in Lof der zotheid van 1511, waarin hij onder het mom van zotheid vele wantoestanden in kerk en klooster hekelt. Hier klaagt de vrede dat ze ‘door alle volken verstoten en versmaad wordt, terwijl de vrede toch de bron van alle goede dingen onder de hemel en op aarde is. Wie is dan toch die wraakgodin die er zozeer op uit is schade aan te richten, die een onverzadelijke vechtlust in de harten der mensen heeft gezaaid?’ Erasmus' antwoord op deze vraag begint met de stelling dat de mens van nature goed is. Want menselijkheid betekent volgens Erasmus welwillendheid tegenover elkaar. Hij schrijft: ‘De natuur heeft de mens een zachte en vriendelijke inborst gegeven die hen welwillend doet zijn jegens elkaar.’ Bovendien bezit de mens, zo vervolgt Erasmus, ‘in tegenstelling tot het dier, de macht van het gezond verstand en de gave van het woord, zo bijzonder geschikt om goede verstandhoudingen te scheppen’. Toch leven de mensen meer in conflict en oorlog dan in natuurlijke harmonie. Ten prooi aan kwade hartstochten ontaarden de mensen in beesten. Eerzucht, toorn en begeerte zijn voor Erasmus de oorzaken van de onverzadelijke vechtlust onder de mensen en oorlog tussen de zich christen noemende vorsten: ‘Laten zij maar liever ophouden zich te beroemen op de naam christen, of proberen door eensgezindheid de christelijke leer in de praktijk te brengen.’ het christelijk geloof is voor Erasmus de remedie tegen de kwade hartstochten. Alleen naastenliefde, eensgezindheid en welwillendheid, zo uitmuntend door Christus zelf in de praktijk gebracht, brengen harmonie en vrede. De Europese vorsten moeten daarom volgens Erasmus Christus voorbeeld navolgen. Uiteindelijk gaat het Erasmus niet om de vrede tussen Europese staten; hij pleit voor een herstel van de eenheid in de christelijke gemeenschap in één groot staatkundig verband.

Erasmus leeft op het breukvlak van de middeleeuwen en de nieuwe tijd, maar zijn politieke denken heeft voor een belangrijk deel nog middeleeuwse trekken. Hij tracht de machtspolitiek van de zich vormende staten nog te keren met een beroep op de christelijke moraal. Voor de eigen wetmatigheid van de politiek, het handelen uit politieke noodzaak dat zijn tijdgenoot Machiavelli (1469-1527) zo indringend geanalyseerd heeft in De vorst, heeft Erasmus nog geen aandacht. Voor Erasmus is politiek nog een subjectieve zaak, gebonden aan de persoon van de vorst. Het voeren van een moreel goede politiek is daarom allereerst een kwestie van persoonlijkheid en pedagogiek. Een vorst moet leren zijn slechte eigenschappen te onderdrukken en zijn goede eigenschappen te ontwikkelen, waarbij Christus als voorbeeld dient. Niet de raison d'état, maar een goede gezindheid vormt voor Erasmus de grondslag van de politiek. Verwonderlijk is deze opvatting niet, want Erasmus was aan het begin van zijn carrière een aanhanger van de stroming rondom Geert Groote: de moderne devotie. Deze hervormingsbeweging trachtte het verwaterde christendom door een nieuwe gezindheid in zijn glorie te herstellen.

Internationaal scheidsrecht

Door de wat al te gemakkelijke verzoening van politiek met moraal kan Erasmus een zekere politieke naïviteit niet worden ontzegd. Toch zijn hiermee Erasmus' opvattingen over staat en buitenlandse politiek niet af te doen. Erasmus was niet alleen moralist, maar ook raadgever. En in zijn praktische raadgevingen komen ook utilitaristische argumenten naar voren. Zo vraagt hij de vorst die oorlog wil voeren te berekenen of het werkelijk loont de vrede met de oorlog te verwisselen. Erasmus meent dat vernielde dorpen, platgebrande akkers, stagnerende handel en een kwijnend cultureel en godsdienstig leven nooit opwegen tegen mogelijke voordelen als gebiedsuitbreiding of het veilig stellen van dynastieke belangen. Alle oorlogen worden gevoerd ten nadele van het volk. Daarom schrijft hij: ‘Een vorst moet ook niet zomaar om de gril van de een of ander een oorlog beginnen; want een oorlog een maal ontbrandt is niet gemakkelijk te stuiten. Iets wat het gevaarlijkst is van alles, wordt slechts ondernomen met goedvinden van het gehele volk.’ Met moderne opvattingen van volkssoevereiniteit heeft deze gedachte van Erasmus nog weinig te maken. Door het voeren van oorlog te binden aan de toestemming van het volk hoopt hij een dam op te werpen tegen de oorlog. Vaststelling van de staatsgrenzen en wettelijke regeling van de troonopvolging zijn andere praktische raadgevingen die Erasmus noemt als garantie voor vrede. Mocht het toch tot een oorlog komen dan stelt hij een internationaal scheidsgerecht voor. Maar net als bij de volkstoestemming voor oorlog, blijft ook dit voorstel een los idee, omdat de verdere uitwerking ontbreekt.

Echt problematisch wordt Erasmus' pacifisme in zijn analyse van het Turkse vraagstuk; de verhouding van christendom en islam in de internationale politiek van de zestiende eeuw. Hier leidt zijn misschien wat naïeve en idealistische theorie tot tegenspraken. Aan de ene kant betoogt Erasmus dat geen enkele oorlog te billijken is. Zowel morele argumenten, menselijkheid, als nutsoverwegingen verbieden een oorlog. Maar een oorlog tegen de islamitische Turken acht Erasmus wel te rechtvaardigen. Hij zegt: ‘Wanneer het echter een noodlottige ziekte van de menselijke geest is, dat hij zonder oorlog niet kan blijven bestaan, waarom wordt dit onheil dan niet liever over de Turken uitgestort.’ Deze gedachte werpt een toch wat merkwaardig licht op de grondslag van zijn pacifisme. Het lijkt er zo op dat menselijkheid voor Erasmus een specifiek christelijke eigenschap is. Aan de andere kant hanteert Erasmus het beginsel van de rechtvaardige oorlog. Aangenomen dat de islamitische Turken inderdaad barbaren waren, die het voortbestaan van de christelijke beschaving bedreigden, dan lijkt een oorlog uit zelfverdediging te rechtvaardigen. Het voeren van oorlog is aan hun toegestaan, aldus Erasmus, ‘die in oprechte en vrome ijver de macht van de aanvallende barbaren afweren en met gevaar voor hun eigen leven de openbare rust beschermen’. Indien een oorlog tegen aanvallende barbaren of Turken is toegestaan, waarom geldt dit beginsel dan niet voor christelijke staten. Waarom zijn oorlogen onder christenen absoluut verboden? Indien het antwoord is dat de christenen één geloofsgemeenschap vormen gebaseerd op menselijkheid, dan leidt dit tot een te eng christelijke interpretatie van menselijkheid.

Natuurlijk, Erasmus leeft niet in de twintigste eeuw, waar getracht wordt menselijkheid als universele categorie te begrijpen, zoals bijvoorbeeld in de ‘Verklaring van de Rechten van de Mens’. Maar Erasmus' politieke interpretaties van menselijkheid in De klacht van de vrede lijken me te tegenstrijdig en gedateerd om dit werk een klassieker te noemen.

■