Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

De foto die zichzelf maakt
Koningin Eenoog: de foto's van de schrijver Willem Frederik Hermans

Koningin Eenoog door Willem Frederik Hermans Uitgever: De Bezige Bij, f45, - De tentoonstelling van de foto's van Willem Frederik Hermans is van 6 september tot en met 12 oktober in het Stedelijk Museum in Amsterdam

Mariëtte Haveman

Willem Frederik Hermans heeft niet alleen belangstelling voor foto's, hij heeft ze vaak verwerkt als motief in zijn verhalen. De fotografie heeft hij bij gelegenheid model laten staan voor zijn algehele filosofie. De foto's die hij zelf maakt illustreren denkbeelden in zijn literaire werk, en ze worden op hun beurt verhelderd door de artikelen die Hermans over dit onderwerp schreef. Het is een modelhuwelijk. Deze vergelijking is minder plat dan zij klinkt. Hermans heeft zichzelf wel eens Koning Eenoog in het land der blinden genoemd; zijn fotoboek heet Koningin Eenoog. In veel opzichten heeft zijn relatie tot de fotografie de tweezijdigheid die je met deze vergelijking associeert.

Dat wil niet zeggen dat je de foto's niet op zichzelf kunt bekijken zonder bij voortduring aan de maker te worden herinnerd. Hermans voelt juist weinig voor persoonlijke ingrepen in foto's, afgezien van het op tijd op de knop drukken. ‘Compositie’ mag, mits niet al te zichtbaar; het kan ook zonder. Deze opvatting heeft hij verschillende malen geformuleerd, ook in verband met zijn eigen foto's: ‘Het is deze omgeving die ik bij voorkeur fotografeer: aanplakbiljetten op schuttingen, vuilnis op straat, vervallen huizen, gestrande auto's, honden zonder halsband en verloren voorwerpen... De camera die een fragment uit de chaos kan afzonderen en wel een compleet fragment, stelt het benauwende levensprobleem zodoende in één oogopslag volledig... Alleen de foto kan het idee van de chaos uitbeelden zonder te ordenen,’ aldus de schrijver/fotograaf, aangehaald door Frans A. Janssen in diens essay bij Koningin Eenoog. Het citaat geeft een vrij volledige catalogus van Hermans' fotografische thematiek, een beeld van zijn opvatting over fotografie en werkelijkheid, én een verklaring voor de terloopsheid, die in zijn mooiste foto's een kwaliteit is. Maar er ontbreekt in deze samenvatting van Hermans als fotograaf één kwaliteit die nu juist opvallend overeenkomt met Hermans als schrijver: de humor, vaak boosaardig en zwartgallig, is ook in de foto's een krachtige grondtoon. Die komt tot uitdrukking in de straatnaambordjes, opschriften en reclames waar het in zijn foto's van wemelt, vaak in een merkwaardig, anarchistisch contrast met datgene waar ze voor dienen (informatieverstrekking). ‘Escape Unsafe’, staat met grote letters onder een brandtrap die halverwege ophoudt tegen een hoge muur. ‘Punt & Mes’ op de asbak tussen twee lege terrasstoelen in, als betrof het hun namen. Het graf van Stendhal naast de foto van het graf van Ardent, cocker doré de Grand Beauté; en verderop nog eens: rue Stendhal, op één foto gecombineerd met het ‘station municipale de désinfection’. De verwarring heerst in het groot op een foto van een zaakje voor Greeting Cards en Funny Gifts; en in het klein op de foto (in vijf lettertypes) van ‘The Machine that made Las Vegas famous’, op het oog een stoffige kruising tussen een draaiorgel annex gokmachine en een gietijzeren oliekacheltje. Ook is er een Spaans winkeltje met keurige plaatjes in plaats van opschriften van wat het verkoopt: visgerei en vazen.

Fotografie

Surrealisme

Dezelfde sfeer tref je aan in foto's zonder opschriften; vaak gaat het dan om beelden, poppen of mensen in plaats van tekstjes, en vaak is er sprake van wrange frivoliteit. Een Super-Jackpot-vrouw, wier middendeel van boezem tot netkousen bestaat uit een fruitmachine, of twee flirtende beelden op een Italiaans graf. Er is een koperen sater die een maenade rooft in een keurig café, zonder dat iemand er op let, en een man die gluurt naar een vrijend paartje - eigenlijk zijn het er twee, de ene met een fototoestel. Ook is er, driemaal, een jongetje met een gigantische teddybeer in zijn armen: de beer pluist helemaal om het jongetje heen.

Er zijn foto's van gebouwen, en foto's die doen denken aan foto's uit de jaren dertig: Moholy Nagy (hooggehakte damesbenen bij een hek), en vooral bestaat er een duidelijke verwantschap met Surrealistische fotografen van het type Boiffard (foto's van gebouwen en beelden), Atget en Eli Lotar. Surrealisten die wat Breton noemde ‘terrains vagues’ fotografeerden, plekken waar van alles kon gebeuren, of uitvergrote details zoals een grote teen, meestal ter illustratie van artikelen. Eli Lotar maakte voor George Bataille een slachthuisserie, waaronder één foto van afgehakte kalfspootjes, keurig twee aan twee op een rij tegen een kale muur. Ook bij Hermans kom je zulke pootjes tegen, vier op een rij tegen een kist, evenals een bakje schroefjes tussen twee vingers, een lichtknopje, twee omgevallen borstbeelden op hun rug aan weerszijden van een weg, in stille contemplatie van de wolken.

willem frederik hermans

Deze belangstelling voor het surrealisme komt ook tot uitdrukking in een artikel dat Hermans schreef over Atget, de Franse fotograaf die werd ontdekt door de surrealisten. Daarin vindt men ook veel van Hermans' opvatting over fotografie in het algemeen, belichaamd door Atget. In een passage over de bewonderaars van Atget schrijft hij: ‘Ik ben niet een van die bewonderaars. Hoe vaak ik de foto's van Atget ook bekijk, ik raak er niet op uitgekeken.’ Deze merkwaardige tegenstelling typeert zijn houding. Niet veel dingen of prestaties verdienen Hermans' onvermengde bewondering, zo ook niet die van een fotograaf. Wat een foto nu juist het mooiste maakt, zo komt hier naar voren, is het feit dat zij voor een belangrijk deel zichzelf maakt; de fotograaf verdient dus maar ten dele bewondering. ‘Maar foto's, niet waar, die hoeven niet “begrepen” te worden. Als iemand te horen krijgt dat hij slecht fotografeert, denkt hij mogelijk half en half onbewust: Zo, zo, ik ben dus nog te stom om op een knopje te drukken.’

Identiteit

Atgets negatieven (schrijft Hermans) bevatten veel meer dan Atget zelf kon vermoeden. Een beroemde doka-laborant, Pierre Gassman, haalde dat meer eruit. Sommige mensen vinden dat kwalijk, maar Hermans niet, voor wie het prachtig illustreert hoezeer foto's, zelfs die van een beroemde fotograaf als Atget, op zichzelf staan; hoe weinig ze de hulp van mensen nodig hebben.

Hermans heeft een wat dubbelzinnige verhouding tot de fotografie, niet alleen in zijn opvatting over de (artistieke) waarde en zeggingskracht van foto's, maar ook in hun relatie tot mensen. Dat laatste komt vooral tot uitdrukking in zijn verhalen. Er lopen heel wat hele en halve fotografen rond in de boeken van Hermans, vooral halve, en foto's hebben daarbij een voortdurend half realistische, half metaforische functie. En ook waar geen fotografen zijn, wordt nog wel eens gefilosofeerd over de fotografie, zoals in Nooit meer slapen. In deze context geven foto's voor Hermans vooral uitdrukking aan pessimisme. Het zijn documenten waarop je kunt zien hoe het werkelijk geweest is, maar ze zijn van het begin tot het

[p. 6]

eind in verkeerde handen - hulpeloze, incompetente of kwaadwillige. Bovendien geeft datgene waar ze verslag van doen weinig aanleiding tot ‘opheldering’: het inzicht dat met foto's wordt bereikt is voornamelijk een bron van verwarring, of aanleiding tot een versterkt besef van de bestaande verwarring. Deze opvatting bepaalt zowel de ‘surrealistische’, ongeordende kwaliteit van zijn foto's als de vaak benauwende sfeer in zijn boeken. In De donkere kamer zouden twee foto's de onschuld van Osewoudt hebben kunnen bewijzen, ware het niet dat ze mislukt zijn. Osewoudt zelf is ‘het negatief’ van Dorbeck, de man die hem in zijn verzetsactiviteiten betrekt, maar ook Dorbeck is onvindbaar als het eropaan komt. Voor de blinde fotograaf in het gelijknamige verhaal zijn foto's het middel om tot het ware inzicht te komen, ware het niet dat hij blind is en zijn inzicht in duisternis moet bereiken, in tegenstelling tot de journalist, die wel kan zien, maar verblind is door zijn kwade trouw en vooringenomenheid. Dit thema speelt ook een rol in de manier waarop Hermans verbaal goochelt met de fotografische techniek, als metafoor voor het altijd beperkte inzicht (‘sluiter’, ‘donkere kamer’).

Foto's zijn tenslotte belangrijk in Hermans' interesse voor gezichten, en zijn visie op de identiteit. Af en toe gebruikt hij ze als uitgangspunt voor een essay over een schrijver die hij ooit ontmoet heeft: Bordewijk en Van Oudshoorn. Bordewijks jeugdportret is ‘verbijsterend’ omdat het een aspect van de schrijver zou tonen dat alleen in zijn werk, maar nooit in zijn persoonlijke verschijning afleesbaar zou zijn geweest: een fluwelen duivel, met ironische mondhoeken en koolzwarte, wijd opengesperde ogen. De twee portretten van Van Oudshoorn daarentegen lijken in niets op elkaar, en geen van beide lijken ze op de beschrijving die Hermans van hem geeft. Zoals bij Van Oudshoorn brengt Hermans het portret van Bordewijk in verband met de manier waarop Bordewijk zijn romanpersonages beschreef.

Ook bij Hermans zelf zijn gezichten belangrijk. Het gezicht van Osewoudt verandert voortdurend, het wordt ook voortdurend geïnterpreteerd, en deze interpretaties bepalen uiteindelijk zijn lot. ‘Van sommige mensen (kunnen) haast geen twee foto's worden genomen die op elkaar lijken. Ja, zelfs bestaan er personen, die ook in de werkelijkheid geen twee minuten hetzelfde gezicht hebben.’ (‘Van Oudshoorn, wat ik me van hem herinner.’) Ik geloof niet dat dat laatste op Hermans zelf van toepassing is. In Koningin Eenoog staan opvallend weinig portretten, maar van Hermans zelf zijn er veel in omloop: altijd hetzelfde strenge gesloten gezicht met omlaaggebogen mondhoeken (er zijn een paar uitzonderingen, zoals de foto waarop de schrijver een pony een appeltje voert).

De vroegste foto van Hermans in zijn Fotobiografie waarop hij al sprekend op zijn latere verschijning lijkt, is die waar hij (ik denk op vierjarig leeftijd) in een parkje staat, met een karretje waarin een pop en een teddybeer. De schrijver in de dop draagt een dubbelgeknoopt jasje en rijglaarsjes, en lacht verlegen. De overeenkomst met de latere foto's zijn moeilijk te benoemen, maar het is onmiskenbaar hetzelfde gezicht.

■